پروژه دایرةالمعارف؛ پاسخی علمی به نیاز بنیادین نظام معرفتی کشور
رئیس مرکز دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با تشریح اهداف، روند شکلگیری و دستاوردهای این پروژه علمی، از تولید بیش از ۱۷۰ جلد کتاب، طراحی نقشه جامع دانش علوم عقلی و فراهمسازی یکی از غنیترین زیرساختها برای بهرهگیری هوش مصنوعی در علوم اسلامی خبر داد.
به گزارش روابط عمومی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، حجتالاسلام والمسلمین احمد ابوترابی، رئیس مرکز دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در همایش «تکریم پژوهشگران برتر علوم انسانی اسلامی» که ۲۵آذرماه در موسسه امام خمینی (ره) برگزار شد، با اشاره به پیشینه شکلگیری این طرح علمی اظهار کرد: آغاز این حرکت علمی به اوایل دهه ۸۰ بازمیگردد؛ زمانی که به توصیه علامه مصباح یزدی (ره) تصمیم گرفته شد پروژهای بنیادین در حوزه دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی آغاز شود و در همان مقطع، از شخصیتهای برجسته علمی کشور و چهرههای صاحبنام داخلی و خارجی دعوت به همکاری شد؛ هرچند برخی معتقد بودند با توجه به گستردگی کار، محدودیت منابع انسانی و امکانات، دستیابی به چنین هدفی ممکن نیست.
وی افزود: این نگاه بدبینانه مبتنی بر مقایسه با مراکز بزرگ دایرةالمعارفی جهان بود که هزاران عضو هیئت علمی و بودجههای کلان در اختیار دارند و برای هر فیلسوف یا متفکر، دهها پژوهشگر تخصصی سالها تحقیق میکنند که با این حال، راهبرد ما متفاوت تعریف شد و بر اساس آن، دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی در دو مرحله طراحی گردید.
ابوترابی ادامه داد: مرحله نخست، مرحله مقدماتی و زیرساختی بود؛ مرحلهای که در آن باید بنیانهای علمی سامان مییافت و از جمله آسیبشناسی وضعیت فلسفه و علوم عقلی، شناسایی پراکندگیها، تعارضها و آشفتگیهای مفهومی و تلاش برای ارائه تصویری دقیق، منسجم و کوتاه از مرز دانش در هر موضوع؛ از آغاز تاریخ اندیشه تا دیدگاههای معاصر، بهویژه دیدگاههای رایج در حوزه علمیه قم.
وی با تأکید بر رویکرد نظاممند این پروژه تصریح کرد: در این طرح، تلاش شد یک «درخت کامل دانش» ترسیم شود؛ بهگونهای که مفاهیم، اصطلاحات، نظریهها، مکاتب و ارتباطات میان آنها بهصورت دقیق و مهندسیشده تعریف شود. این کار صرفاً تدوین مدخلهای پراکنده نبود، بلکه طراحی نقشهای جامع از دانش علوم عقلی اسلامی به شمار میرفت که بتواند مبنای هر پژوهش عمیق در آینده قرار گیرد.
رئیس مرکز دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی با اشاره به دشواریهای این مسیر گفت: در برخی رشتهها، مانند عرفان نظری، اختلافنظرهای عمیق میان بزرگان علم وجود داشت؛ بهگونهای که گاه چندین جلسه شورای علمی با حضور برجستهترین اساتید برای تعیین نسبت مفاهیم، تعینات، تجلیات و ارتباط مکاتب برگزار میشد. همین حساسیتها نشان میدهد که این کار، صرفاً یک فعالیت گردآوری ساده نبوده، بلکه یک پروژه علمی پیچیده و زمانبر محسوب میشود.
وی افزود: منابع علمی در این طرح بر اساس معیارهای دقیق، درجهبندی شدند و از میان دهها هزار منبع، تنها معتبرترین و اثرگذارترین آثار انتخاب شد و همچنین تولید محتوا بهگونهای طراحی شد که خروجی آن، هم بهصورت کتاب و هم در قالب نرمافزار و پایگاه داده قابل استفاده باشد؛ بهطوری که سیستم، خود قابلیت تولید کتابهای موضوعی را از دل دادهها داشته باشد.
ابوترابی با اشاره به نسبت این دایرةالمعارف با فناوریهای نوین بیان کرد: برخلاف تصور برخی، این پروژه نهتنها با هوش مصنوعی تعارضی ندارد، بلکه یکی از بهترین خوراکهای علمی برای توسعه هوش مصنوعی در حوزه علوم عقلی اسلامی است و ساختارهای گرافی، شبکه مفاهیم و ارتباطات دانشی که در این مجموعه طراحی شده، نمونهای کمنظیر در سطح جهانی است و میتواند مبنای تحلیلهای پیشرفته رایانهای قرار گیرد.
وی افزود: در جلسات تخصصی مرتبط با سیاستگذاری هوش مصنوعی، صاحبنظران این حوزه بر ظرفیت منحصربهفرد این مجموعه تأکید کردهاند و آن را الگویی نو برای پیوند علوم انسانی و اسلامی با فناوریهای نوین دانستهاند.
رئیس مرکز دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی در پایان با اشاره به دستاوردهای عینی این طرح گفت: حاصل چند دهه تلاش علمی، تولید بیش از ۱۷۰ جلد کتاب تخصصی در حوزه علوم عقلی اسلامی است که هماکنون آماده بهرهبرداری است و همچنین نسخه دیجیتال و پایگاه اینترنتی این مجموعه در مراحل نهایی قرار دارد و بهزودی رونمایی خواهد شد تا پژوهشگران، اساتید و دانشجویان بتوانند از این گنجینه علمی بهصورت گسترده استفاده کنند.
طرح تحول پژوهش موسسه امام خمینی(ره) در حال تدوین است
در ادامه نیز، حجت الاسلام قاسم ابراهیمیپور، معاون پژوهش مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به برنامههای راهبردی این معاونت اظهار کرد: در حال تدوین «طرح تحول پژوهش» هستیم که پس از بررسیهای لازم، وارد مرحله اجرا خواهد شد و این طرح ناظر به یک تحول بنیادین در حوزه پژوهش است و هدف آن ارتقای کیفیت، سرعت و اثربخشی فعالیتهای پژوهشی در مؤسسه است.
وی با تأکید بر ضرورت نگاه کلان در مدیریت پژوهش افزود: بدیهی است که برای تحقق این تحول، اساتید و گروههای علمی باید دارای برنامههای کلان، منسجم و هدفمند باشند و بدون داشتن نقشه راه مشخص و هماهنگی میان گروهها، امکان شتاببخشی به فعالیتهای پژوهشی و دستیابی به اهداف بلندمدت وجود نخواهد داشت.
معاون پژوهش مؤسسه امام خمینی(ره) ادامه داد: طرح تحول پژوهش بر پایه نظاممندی طراحی شده است؛ به این معنا که تمامی اجزای پژوهش، از تعریف مسئله و طراحی طرحهای پژوهشی گرفته تا اجرا، ارزیابی و بهرهبرداری از نتایج، در قالب یک نظام منسجم دیده شده است. خوشبختانه بخش قابل توجهی از این نظاممندی در مدت اخیر محقق شده و همزمان در حال رفع مسائل و چالشهای زیرساختی هستیم.
وی تصریح کرد: در همین راستا، سامانهها، برنامهها و فرآیندهای اجرایی پژوهش در حال توسعه و بهروزرسانی است و تلاش شده است که عملکرد پژوهشی از حالت جزیرهای خارج شده و به سمت یک نظام یکپارچه و قابل رصد حرکت کند و انشاءالله این مجموعه اقدامات در آینده نزدیک بهصورت رسمی رونمایی خواهد شد.
ابراهیمیپور با اشاره به راهاندازی سامانههای جدید پژوهشی بیان کرد: «سامانه فاخر» بهعنوان بستری برای ثبت، پیگیری و مدیریت طرحهای پژوهشی راهاندازی شده است که این سامانه از حیث فرآیندی، یکی از اجزای مهم طرح تحول پژوهش به شمار میآید و امکان رصد دقیق مراحل پیشرفت طرحهای پژوهشی را فراهم میکند.
وی افزود: بخش مهم دیگری از طرح تحول پژوهش، ناظر به «نقشه راه و سیاستگذاری پژوهشی» است که با همکاری گروههای درسی و علمی مؤسسه عملیاتی خواهد شد و در این بخش تلاش شده است اولویتهای پژوهشی، نیازهای واقعی جامعه و مأموریتهای علمی مؤسسه بهصورت منسجم و هدفمند تعریف شود تا پژوهشها جهتدار و مسئلهمحور پیش بروند.
معاون پژوهش مؤسسه امام خمینی(ره) در پایان بیان کرد: بر همین اساس، برنامه پنجساله پژوهشی بهعنوان یک سند بالادستی و معیار ارزیابی و بازرسی در معاونت پژوهش تدوین شده و مبنای برنامهریزی، نظارت و سنجش عملکرد پژوهشی قرار خواهد گرفت و امید است با اجرای این طرح، شاهد ارتقای کیفی و کمی پژوهشهای علوم انسانی اسلامی در مؤسسه باشیم.
سند ملی علوم انسانی اسلامی؛ حاصل هماندیشی نظاممند مؤسسه امام خمینی(ره) است
در ادامه، حجتالاسلام علی مصباح، عضو هیئت امنای مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اظهار کرد: ایدهها و فعالیتهایی که در مؤسسه در راستای علوم انسانی اسلامی انجام میشود، اگر فاقد چشمانداز روشن، چارچوب مشخص و برنامهای از پیش طراحیشده باشد، هرچند میتواند مفید و ارزشمند باشد، اما در نهایت به پژوهشهایی پراکنده میانجامد که مکمل یکدیگر نیستند و اجزای یک منظومه منسجم علمی را شکل نمیدهند.
وی افزود: فعالیتهای مؤسسه امام خمینی(ره) تنها به پژوهش محدود نمیشود، بلکه این مجموعه یک مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی است و آموزشهای آن نیز بهصورت هدفمند در راستای علوم انسانی اسلامی طراحی و اجرا میشود و ازاینرو، برای آنکه آموزشها از انسجام و جامعیت لازم برخوردار باشند و خروجی این نظام آموزشی بتواند پژوهشگرانی موفق در عرصه تولید علوم انسانی اسلامی تربیت کند، ضروری است مسیر حرکت، هدف نهایی و مراحل دستیابی به آن بهروشنی تبیین شود.
عضو هیئت امنای مؤسسه امام خمینی(ره) تصریح کرد: به همین منظور، در دوران حیات آیتالله مصباح یزدی(رضواناللهتعالیعلیه)، بیش از یک سال جلسات مستمر برگزار شد تا یک چارچوب کلی، هم در سطح مفهومی و هم در سطح اجرایی، طراحی و تدوین شود. این چارچوب پس از آمادهسازی، در اختیار اساتید و پژوهشگران مؤسسه قرار گرفت تا مبنای فعالیتهای آموزشی و پژوهشی قرار گیرد.
وی ادامه داد: از آنجا که این سند در ابتدا محصول درسها و مباحث تعداد محدودی از اساتید بود، طبیعی بود که برای سایر اساتید پرسشها، نقدها و پیشنهادهایی در خصوص مبانی، مسائل، مراحل و اقدامات اجرایی آن مطرح شود و به همین دلیل، این سند در جلسات متعدد در جمع اساتید به بحث گذاشته شد و نقدهای متنوعی، چه در حوزه مبانی نظری و چه در بخش برنامههای آموزشی و پژوهشی، به آن وارد شد.
مصباح با بیان اینکه این نقدها نقش مهمی در تکامل سند داشت، افزود: بر اساس نظرات و نقادیهای اساتید محترم، تغییرات قابل توجهی در سند اولیه اعمال شد و در نهایت، نسخهای تکمیلشده بهعنوان یک سند رسمی تدوین، چاپ و منتشر گردید.
وی بیان کرد: در دیدار رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی از مؤسسه امام خمینی(ره) و همچنین در دیدار جداگانه دبیر شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، دستاوردهای مؤسسه در حوزه علوم انسانی اسلامی تشریح شد که یکی از مهمترین آنها همین سند بود و هر دو ضمن استقبال، بر ثبت ملی این سند تأکید کردند تا دانشگاهها و مراکز علمی دیگر نیز بتوانند از آن بهرهمند شوند و این سند مبنای حرکت علمی کشور در مسیر علوم انسانی اسلامی قرار گیرد.
عضو هیئت امنای مؤسسه امام خمینی(ره) افزود: از آنجا که سند اولیه ناظر به شرایط خاص مؤسسه تدوین شده بود، برای تبدیل آن به یک سند ملی، اصلاحاتی در اصطلاحات، پیشفرضها و برخی مراحل اجرایی انجام شد تا الزامات یک سند فراگیر ملی در آن رعایت شود. به همین منظور، جلسات متعددی در شورای سیاستگذاری علوم انسانی اسلامی مؤسسه برگزار شد و ساختار نهایی سند با اعمال این تغییرات شکل گرفت.
وی تصریح کرد: در نهایت، سند نهایی علوم انسانی اسلامی بهعنوان یک سند ملی، در اختیار شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای تحول و ارتقای علوم انسانی قرار گرفت که با استقبال این نهادها مواجه شد و در دستور بررسی و تصویب قرار گرفت تا بهصورت رسمی ابلاغ و منتشر شود.
مصباح با تأکید بر اهمیت راهبردی این مسیر گفت: تحقق اهداف انقلاب اسلامی در گرو اسلامیبودن نظامات اجتماعی است؛ از اقتصاد و حقوق گرفته تا سیاست و سایر عرصهها و اگر این نظامات بهدرستی اسلامی نشوند، بخش مهمی از هویت جمهوری اسلامی دچار نقصان خواهد بود. تولید علوم انسانی اسلامی کاری بزرگ، عمیق، زمانبر و چندبعدی است که نیازمند همت جمعی، همکاری نخبگان و همافزایی همه دلسوزان انقلاب اسلامی در داخل و خارج از مؤسسه است و امیدواریم با توفیق الهی و اخلاص پژوهشگران، این مسیر به سرمنزل مقصود برسد.
مسئلهیابی، حلقه مفقوده پژوهش در ایران است
در ادامه، فرامرز رفیعپور، نویسنده و جامعهشناس ایرانی با گرامیداشت یاد آیتالله مصباح یزدی، ایشان را شخصیتی متفکر و کمنظیر توصیف کرد و گفت: واژه «کمنظیر» نیز بهدرستی گویای وسعت شعاع فکری و عمق اندیشه ایشان نیست. دانش اجتماعی و انسانی آیتالله مصباح بسیار گسترده بود و به همین دلیل تمایل داشتند که علوم انسانی بیش از پیش رنگ و بوی حوزوی به خود بگیرد.
وی تأکید کرد: پژوهش، پیش از هر چیز، با «مسئله» آغاز میشود و هر پژوهش یک مسئله دارد، علل دارد، فرایند دارد و پیامدهایی را به دنبال میآورد؛ اما مهمترین و مرکزیترین عنصر در این چرخه، مسئله است و اگر مسئله درست تشخیص داده نشود، کل فرایند پژوهش بیثمر خواهد بود.
رفیعپور با اشاره به تجربههای علمی خود در خارج از کشور گفت: در اواخر دهه ۶۰ شمسی، زمانی که بهتازگی در آلمان به درجه پروفسوری رسیده بودم، به آمریکا دعوت شدم و یک سال در دانشگاه ویسکانسین–مدیسون حضور داشتم؛ دانشگاهی که در زمره پنج دانشگاه برتر آمریکا قرار دارد و مهمترین دغدغه من در آنجا این بود که ببینم پژوهشگران آنها چه مسئلهای را دنبال میکنند. آنچه بهروشنی مشاهده میشد این بود که تمرکز اصلی پژوهشها بر حال و آینده بود. بودجههای تحقیقاتی عمدتاً به پژوهشهایی اختصاص مییافت که بتواند برای آینده راهحل ارائه دهد، نه صرفاً پرداختن به گذشته.
وی افزود: در ایران، بهویژه با گسترش بیرویه دانشگاهها پس از سال ۱۳۶۸ و افزایش مقاطع تحصیلات تکمیلی، مسئلهیابی به حاشیه رانده شد و بسیاری از پایاننامهها فاقد مسئلهای هستند که بتواند مشکلی از کشور را حل کند یا برای آینده راهگشا باشد و در برخی موارد، دانشجو صرفاً به دنبال مدرک است و استاد نیز انگیزهای فراتر از امور روزمره ندارد؛ پدیدهای که در علم به آن «تولید درونگروهی» یا نوعی رکود علمی گفته میشود و مانع پیشرفت واقعی دانش است.
این جامعهشناس با انتقاد از وضعیت کنونی دانشگاهها تصریح کرد: نتیجه بررسیهای من نشان میدهد که تنها درصد اندکی از دانشگاهیان توانایی حل مسائل واقعی را دارند و بسیاری از اساتید به تدریس جزوههایی عادت کردهاند که سالها بدون تغییر تکرار میشود و اگر از آنها درباره یک مسئله واقعی جامعه سؤال شود، همان مطالب کلی و نظری را بازگو میکنند، بیآنکه راهحلی عملی ارائه دهند.
رفیعپور با تأکید بر نقش علوم انسانی در شرایط کنونی کشور گفت: پس از جنگ تحمیلی و نیز درگیریهای منطقهای اخیر، دشمنان ایران مسیر جنگ فرهنگی و اجتماعی را در پیش گرفتهاند و هدف اصلی این جنگ، نظام ارزشی جامعه است؛ ارزشی که اگر تضعیف شود، بنیانهای اجتماعی نیز بهسرعت فرو میریزد و در چنین شرایطی، علوم انسانی و بهویژه جامعهشناسی باید در خط مقدم تحلیل، مسئلهیابی و ارائه راهحل قرار گیرد.
وی در پایان اظهار کرد: مؤسسه امام خمینی(ره) و مجموعههایی از این دست، که علوم انسانی را با نگاه عمیق دینی و اجتماعی دنبال میکنند، بتوانند الگوی جدیدی از پژوهش مسئلهمحور و آیندهنگر ارائه دهند؛ الگویی که به جای انباشت پایاننامه و مقاله، به حل مسائل واقعی جامعه ایرانی بینجامد و نقش خود را در صیانت از هویت فرهنگی و ارزشی کشور بهدرستی ایفا کند.
انتهای پیام
