سبک زندگی پیامبر(ص) در تعامل با خانواده

حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن در یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده است، نوشت: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا؛ قطعاً براى شما در اقتدا به رسول خدا(ص) سرمشقى نیکوست براى آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد مى ‏کند.» (سوره احزاب/ آیه ۲۱)

پیامبر اکرم(ص) عالی‌ترین سرمشق اخلاقی برای دنیای بشریت است، چراکه الگو بودن خلق عظیم نبوی، که عامل عمده نفوذ و محبوبیت ایشان در بین امت و علت اساسی موفقیت ایشان در نشر دین بوده، بار‌ها مورد تمجید کتاب آسمانی قرار گرفته است و خداوند او را به داشتن خلق عظیم ستوده است: «إِنَّکَ لَعَلی خُلُق عَظِیم؛ قطعاً تو را خلق و خویی والاست» (سوره قلم، آیه ۴) ازاین‌رو، پرداختن به سیره عملی و روش‌های اخلاقی پیامبر اکرم(ص)، که جنبه اسوه دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

رسول اعظم(ص)، الگوی بی‌بدیلی است که اخلاق و سیره و سبک زندگی‌اش تا ابد می‌تواند سرمشق مؤمنان در حیات فردی، خانوادگی، روابط اجتماعی و فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی باشد و شناخت سیره و آموزه‌ها و درس‌های انسان‌ساز، هدایت‌گر و جاودانی او در همه زمان‌ها ضرورت دارد؛ خاصه در دوران پرآشوب ما و در عصر جاهلیت مدرن، که دشمنان خبیث و کینه‌توز، از موج اسلام‌گرایی و بیداری اسلامی در اقصی‌نقاط عالم به هراس افتاده‌اند و تمام امکانات خود را در مکتوبات و فضای مجازی و ماهواره‌ها به‌کار گرفته‌اند تا چهره‌ مقدس این اسطوره اخلاق و عفت و پاکدامنی را، به‌ویژه در چشم غرب‌نشینان، مشوه کنند. (مقام معظم رهبری، درس‌هایی از مکتب پیامبر(ص) برای مقابله با جاهلیت مدرن)

در ادامه مروری بر نمونه‌هایی از خلق و خوی پیامبر(ص) در مسائل خانوادگی را اشاره می‌کنیم.

۱. وفاق، همدلی و دورهمی با خانواده

اگر خانواده را مجموعه کوچکی به‌شمار آوریم که رفتار زن و شوهر و فرزندان با یکدیگر، آن را صفا می‌بخشد و همدلی میان افراد، آن را قوام و استحکام می‌دهد، نمونه این رفتار در خانه رسول خدا(ص) دیده می‌شود.

پیامبر(ص) در خانه که بود، از هر نوع غذایی که فراهم می‌کرد می‌خورد و از آنچه خدا حلال کرده است همراه خانواده و خدمتکاران تناول می‌کرد و هرگز از غذایی بدگویی و مذمت نمی‌کرد. سرسفره با خانواده می‌نشست و غذا می‌خورد، مگر آنکه مهمانی وارد شود که آن‌گاه همراه مهمان غذا می‌خورد. (شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، قم، چاپ: اول، ۱۴۰۹ ق، ج ۲۴، ص ۲۶۴)

از مصادیق همدلی این بوده که وقتی را برای خانواده اختصاص می‌داد. پیامبر وقتی داخل خانه بود، وقت و زمان خویش را سه بخش می‌کرد و غیر از وقت خاص برای خدا و عبادت و برای کار‌های شخصی خویش، بخشی را هم مخصوص خانواده می‌کرد. (مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ ق، ج ۱۶، ص ۱۵۰)

این مدل همراهی و همدلی با خانواده باعث جلب محبت می‌شود و مرد یا زن نباید طوری برنامه‌ریزی کنند که هیچ زمانی برای با هم بودن و لذت بردن و نشاط و شادی با فرزندان نداشته باشند.

۲. مشارکت در کار‌های خانه

گرچه غالباً، کار‌های بیرون خانه با مرد است و کار‌های داخل خانه را زن برعهده می‌گیرد، اما همکاری با همسر و افراد خانواده در امور مربوط به داخل خانه، کانون خانواده را گرم‌تر می‌کند، محبت همسر را می‌افزاید و از سختی کار در خانه کم می‌کند. پیامبر اکرم(ص) همیشه در کار خانه در اوج مشغولیت، فعال بود.

در منابع چنین گزارش شده که حضرت علاوه بر آنکه به دوختن و وصله زدن کفش و لباس خویش مشغول می‌شد، در را باز می‌کرد، گوسفند را می‌دوشید، زانوی شتر را می‌بست و شیر آن را می‌دوشید، اگر خادم خانه خسته می‌شد، در آسیاب کردن گندم به او کمک می‌کرد و آب و ظرف وضوی خود را خودش مهیا می‌کرد تا هنگام برخاستن برای تهجد شبانه برای کسی زحمت نباشد. (مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ ق، ج ۱۶، ص ۲۲۷)

در نقل دیگری چنین آمده است: «در کار‌های خانواده به آنان خدمت می‌کرد و با دست خود گوشت خرد می‌کرد.» (مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ ق، ج ۱۶، ص ۲۲۷)

۳. خوش‌رفتاری و مهربانی با همسر 

مهربانی، احترام، خوش‌رفتاری، حق‌شناسی، همکاری و وفا نسبت به همسر و همراهی در غم و شادی و راحت و رنج او، از نشانه‌های خوب همسرداری کردن است و تحمل مشکلات و تندی‌ها و بدخلقی‌ها و صبوری بر ناملایمات و جفا، نشانه‌ای دیگر از حسن همسرداری است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمود: «آگاه باشید، بهترین شما کسی است که نسبت به همسرانش بهتر باشد و من بهترین شما نسبت به همسرانم هستم.» (شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، قم، چاپ: اول، ۱۴۰۹ ق، ج ۲۰، ص ۱۷۱)

وفاداری به همسر، یعنی خوبی‌ها و خدمات و زحمات همسر را مد نظر داشتن و حتی پس از مرگ هم فراموش نکردن. وفاداری پیامبر(ص) به حضرت خدیجه(س) مثال‌زدنی است. روزی پیامبر(ص) به یاد خدیجه(س) افتاد و فرمود: «کجاست مثل خدیجه؟! وقتی که مردم تکذیبم کردند، او مرا تصدیق کرد و با مالَش مرا بر دین خدا یاری کرد.» (مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ ق، ج ۴۳، ص ۱۳۱)

۴. شادابی و نشاط

یکی از نیاز‌های اساسی و طبیعی انسان، شادی و سرور است. تجربه نشان داده که انسان با چند لحظه تفریح، شادی و سرگرمی سالم، نشاط و انرژی لازم را بازیافته و توانایی‌های او برای ادامه زندگی تجدید می‌شود.

در فرهنگ دینی «شادکردن دیگران» از خصلت‌های نیک و پسندیده به حساب آمده و دارای پاداش معنوی است. بدون شک، شاد کردن اعضای خانواده، به‌ویژه همسر که شریک زندگی انسان است، بیش از شاد کردن دیگران پاداش معنوی خواهد داشت. پیشوایان دینی، به‌ویژه پیامبر اکرم(ص)، به این امر توجه داشته و همواره در محیط خانه برای رفع خستگی روحی و روانی همسران خود، برنامه‌های تفریحی و نشاط‌انگیزی داشتند، چنان‌که در این رابطه در برخی کتب تاریخی آمده است:

«پیامبر(ص) شادترین خوش‌روترین مردم با همسرانش بود.» (ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایه، قم، اسماعیلیان، چاپ: چهارم، ۱۳۶۷ ش، ج ۳، ص ۴۶۶)

۵. آموزش احکام اسلامی به خانواده

یکی دیگر از روش‌های رفتاری رسول اکرم(ص) در رابطه با همسران و اهل خانواده، یاد دادن آداب اسلامی به آنان است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «ابن مکتوم اذن ورود بر پیامبر(ص) را خواست در حالی که عایشه و حفصه، همسران آن حضرت در نزد او بودند. پیامبر(ص) به آنان فرمود: بلند شوید و وارد خانه‌هایتان شوید. آن دو عرض کردند:‌ ای رسول خدا! ابن مکتوم نابیناست. پیامبر(ص) فرمود: اگر او شما را نمی‌بیند، شما دو تا که او را می‌بینید.» (کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، اسلامیه، چاپ: چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج ۵، ص ۵۳۴)

پیامبر اکرم(ص) با این برخورد، یکی از آداب مهم اسلامی را در روابط زن و مرد نامحرم آموزش داد؛ یعنی همان‌طور که نگاه مرد نامحرم به زن نامحرم جایز نیست، نگاه زن نامحرم به مرد نامحرم نیز جایز نیست، بنابراین باید زنان از هر دو جهت مواظبت کنند.

۶. نشان دادن عشق و علاقه به همسر

پیامبر اکرم(ص) به همسران خود علاقه‌مند بوده و به آن‌ها توجه داشت و علاقه‌مندی و محبت خود را در عمل به آنان نشان می‌داد؛ چنان که فرمود: «مؤمن‌ترین مردم، کسانی هستند که با خانواده خود خوش‌خلق‌تر باشند و بیشتر از همه به آنان لطف و محبت کنند و من بیشتر از شما به خانواده‌ام لطف و مهربانی می‌کنم.» (شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، قم، چاپ: اول، ۱۴۰۹ ق، ج ۲۰، ص ۱۷۱)

پیامبر(ص) درباره اظهار عشق به همسر فرمود: «اگر مردی به همسرش بگوید دوستت دارم هیچ وقت از قلب زن فراموش نمی‌شود.» «قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَهِ إِنِّی أُحِبُّکِ لَا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا أَبَداً» (کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، اسلامیه، چاپ: چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج ۵، ص ۵۶۹)

۷. رعایت بهداشت و آراستگی در خانواده

یکی دیگر از روش‌های رفتاری رسول اکرم(ص) در ارتباط با همسرانش، آراستگی و نظافت برای آن‌هاست. نظافت و زینت و تمیزی لباس و بدن، باعث محبت و علاقه همسر شده و زمینه را برای آرامش ایشان فراهم می‌کند. نقطه مقابل آن، یعنی توجه نکردن به نظافت لباس و بدن، باعث دل‌زدگی و تنفر زن و شوهر از یکدیگر گردیده و ناسازگاری آنان را افزایش می‌دهد.

پیامبر اکرم(ص) به این امر توصیه کرده و به فلسفه آن نیز اشاره می‌کند: «لباس‌های خود را بشویید و مو‌های خود را کم کنید. مسواک بزنید و آراسته و پاکیزه باشید، پس به‌درستی که بنی‌اسرائیل چنین نکردند و در نتیجه، زنان آن‌ها آلوده به زنا شدند.» (پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران، دنیای دانش چاپ: چهارم، ۱۳۸۲ ش، ص ۲۲۶)