صحیفه سجادیه مجموعهای از دعاها و مناجاتهای امام زینالعابدین(ع) است که بهعنوان یکی از مهمترین متون دعا و عرفان در فرهنگ اسلامی شناخته میشود و بهدلیل عمق معنوی و ادبی آن، مورد توجه بسیاری از مسلمانان قرار دارد و از اینرو، پژوهشگران، اندیشمندان و نویسندگان متعددی کتب تفسیری و ترجمه و نیز شرح معارف صحیفه سجادیه را به نگارش درآوردهاند.
یکی از مجموعههای ارزشمند، تفسیر و شرح دعای صحیفه سجادیه، «نیایشهای آسمانی» مجموعه جزوههای محمدعلی مجد فقیهی، استاد دانشگاههای قم، ادیان و مذاهب و معارف اسلامی و مدیر مؤسسه امامیه قم است. در این مجموعه، شرح ادعیه صحیفه سجادیه آورده شده است و درآمد، اولین جزوه از این مجموعه است که به شرح چگونگی کار و شرح در این مجموعه پرداخته است.
ضرورت توجه به صحیفه سجادیه، دستیابی به علوم ربانی، نامهای صحیفه سجادیه، سرگذشت پیدایش صحیفه و دیدگاه علمای شیعه در وثاقت و اعتبار صحیفه سجادیه، دعا در لغت، تبیین جایگاه دعا و فلسفه آن، رابطه دعا و تقدیر الهی و اجابت آن ازجمله موضوعات موردنظر این کتاب است.
«در ستایش پروردگار»، عنوان جزوه دیگری از دعای اول صحیفه سجادیه است. در این جزوه تفاوت حمد و مدح، و حمد و شکر، مفهوم اولیت و آخریت درباره خدا، عدم امکان رؤیت خدا، ابتداع و اختراع، اراده الهی، رابطه اطاعت و محبت با رضایت و راه دستیابی به اطاعت خدا با محبت بحث شده است.
همچنین «آشنایی با صحیفه سجادیه»، تلاش دیگری از این پژوهشگر در شناساندن ذخیره گرانبهای اهل بیت(ع) است. به پشتوانه سالها کوشش محمدعلی مجد فقیهی در عرصه تفسیر و ترویج معارف و آموزههای نهجالبلاغه، قرآن و صحیفه سجادیه در جامعه بهویژه در دانشگاههای سراسر کشور و سالها انس و مجاورت او با صحیفه سجادیه، خبرنگار ایکنا از قم بهمناسبت سالروز میلاد باسعادت امام سجاد(ع) و روز صحیفه سجادیه با وی به گفتوگو پرداخته است که مشروح آن را در ادامه میخوانیم:
صحیفه سجادیه، میراث بزرگ اهل بیت(ع) است و علاقه و مطالعه صحیفه سجادیه از آنجا آغاز شد که در سالیان متمادی که همزمان در دانشگاه و حوزه علمیه مشغول به تحصیل بودم، دروس رسمی من را اغنا نمیکرد و این موضوع سبب شد تا پس از پایان تحصیلات به سمت مطالعه متون اسلامی سوق پیدا کنم.
فرد هنگام مطالعه صحیفه سجادیه، در ابتدا با یک خوف و ترس از موضوعات تکاندهنده مواجه میشود و برای او ریزش درونی اتفاق میافتد، اما در ادامه با مباحث امیدبخش، رویشی برای او پدید میآید و به همین خاطر، دوگانگی رویش و ریزش در صحیفه سجادیه من را به مطالعه عمیقتر آن ترغیب کرد.
اولین شرح صحیفه سجادیه در فضای مجازی را سالها پیش آغاز کردم و اولین مکتوب مستقل برای صحیفه سجادیه را با عنوان «آشنایی با صحیفه سجادیه» نگاشتم که درواقع بخش اول کتاب، آشنایی با خود صحیفه سجادیه و تاریخ مختصری از حیات امام سجاد(ع) بود و همچنین شرح چندین دعای صحیفه را دربردارد.
ماحصل مطالعه و پژوهش صحیفه سجادیه، ضبط و انتشار شرح ۱۲ دعای صحیفه سجادیه در ۸۰ جلسه شد و شاهد استقبال خوبی از سوی دانشجویان ایرانی و غیرایرانی بودیم. پس از آن، واحد درسی صحیفه سجادیه در دانشگاهها اضافه شده و مراکز تخصصی صحیفه سجادیه در کشورمان برپا شد که تعامل و همافزایی با آنان را انجام دادیم.
اگر بخواهیم از طریق علوم مختلف اعم از فلسفه، عرفان، فقه و اصول فقه با جهان صحبت کنیم، راه به جایی نمیبریم، زیرا تمام این علوم در غرب بهوفور وجود دارد و ارائه جدیدی در این زمینه نمیتوان داشت، اما آنچه که میتواند در غرب مؤثر واقع شود، متون و علوم اسلامی است؛ ترجمه صحیفه سجادیه توسط اندیشمندان و مترجمان غربی گواه این مطلب است.
هر کسی نهجالبلاغه و صحیفه سجادیه را بخواند، تحتتأثیر قرار میگیرد و نباید از این مجموعه غفلت کنیم، از طرفی دیگر، کلام معصومین(ع) تأثیرگذاری و نورانیتی دارد که کلام بشر ندارد، بنابراین امام رضا(ع) فرمود: «اگر مردم زیبایی سخن ما را بشنوند، از آن پیروی میکنند.» بسیاری از علاقهمندان و بینندگان برنامه تفسیر صحیفه سجادیه از کانادا خود را به تشنگانی تشبیه کردند که به چشمه معرفت صحیفه سجادیه رسیده و سیراب شدند.
از جنبه زبانی میتوان گفت، صحیفه سجادیه، از نظر ادبیات و زبان، احتیاج به بیان شأن نزول و صدور ندارد و زبان مناجات است و کسانی هم که خدا را قبول ندارند، تجربه دعا و نیایش دارند، از اینرو میتوان گفت، دعای صحیفه سجادیه، زبان بینالمللی دارد. از جنبه زیباشناختی باید گفت، ویژگی مهم دیگر صحیفه سجادیه، واژههای زیبایی است که در این دعا بهکار رفته است و برای همه مخاطبان جذابیت دارد.
از جنبه محتوا باید گفت، صحیفه سجادیه کتاب انس و محبت خداوند است و با این هدف منعقد شده که انسانها را از گناهکار تا عابد به سمت خداوند متوجه کند و برای فرد نسبت به خداوند خشیت بهوجود آورد. خشیت، غیر از وحشت یا ترس بیمارگونه است که نیاز به درمان دارد و به معنای ترسی است که مراقبت را به همراه دارد.
خشیت، بستر محبت است یعنی تا مادامی که انسان غیر را از خود خارج نکند، دوست در دل او راه نمییابد و رسیدن به محبت بدون خشیت امکانپذیر نیست، منظور از غیر، زمانی است که انسان زشتیها و خطرات غیر را مشاهده کند و از او فاصله بگیرد تا به محبت حقیقی برسد، بنابراین هدف صحیفه سجادیه رساندن انسان به محبت حقیقی خداوند است و مجموعهای برای شناخت محبت و انس با خداوند است.
صحیفه سجادیه دارای جنبه تربیتی نیز است. این کتاب ارتباط با فرزند، ارتباط با والدین، ارتباط با همسر و ارتباط با جامعه، روشهای تعامل و کنشهای مطلوب انسانی را آموزش میدهد، اما آموزشی که با انگیزش توأمان است یعنی این کتاب توأم با آموزش فردی، انسان را به حرکت و انگیزش وامیدارد.
صحیفه، جنبه درمانی هم دارد؛ اخیراً، مقالات متعددی در ارتباط با درمانگری با دعای صحیفه سجادیه نگارش شده است؛ بهطور مثال، دعای پانزدهم صحیفه سجادیه امیدبخش بیماران است و با ایجاد امید و توکل بر خداوند امیدبخشی میکند؛ بسیاری از مسائل حیات بشری را مرتفع میکند، اما متأسفانه تاکنون بهطور جدی پژوهشها و مطالعات جدی نشده است، زیرا افراد متخصص که هم بر ادبیات عرب و هم بر معارف روایی و دعایی آشنا باشند، محدود هستند.
کاملاً درسته. نگاه صرف به حجم انبوه تولیدات پژوهشی در عرصه قرآن، نهجالبلاغه و صحیفه سجادیه درست نیست، زیرا امروز با وجود هوش مصنوعی، نگارش مقالات سطحی در کمترین زمان برای هر فرد ممکن است و این بر تعداد مقالات اضافه میکند، اما عمیق و پرمحتوا نیست، کسانی میتوانند در این عرصه ورود کنند که پیشینههای ارزشمند علمی را دارا باشند و نیز با این کتاب زندگی کرده و مأنوس باشند.
دانشجو پس از فارغالتحصیلی، یکی از ارکان فرهنگ را در دست دارد، بنابراین باید با معارف تأثیرگذار صحیفه سجادیه در امور اصلاح جامعه آشنا شود. از تدریس دروس معارفی در دانشگاه تهران خاطرهای ماندگار به یاد دارم که دانشجویی از دانشکده هنر که در کلاسهای من حاضر میشد، بر این باور بود که مباحث کلامی درباره خداوند را کمتر درک میکنیم، اما دعاها و مناجات با خداوند قلب ما را تکان میدهد؛ این اتفاقی که برای دانشجو رقم میخورد برگرفته از ویژگی آموزش و انگیزش صحیفه سجادیه است.
دانشگاه میتواند نگاه فنیتر به مباحث صحیفه سجادیه داشته باشد و از ثمرات تصویب شدن درس معارف صحیفه سجادیه در مقاطع ارشد و دکتری دانشگاههای سراسر کشور، میتوان به تدوین رسالهها و پایاننامههای ارزشمند درخصوص صحیفه سجادیه اشاره کنیم، بهطور مثال، پایاننامه «بررسی تطبیقی کنوانسیون حقوق کودک و دعای ۲۵ صحیفه سجادیه» تدوین شده است و در پایان پژوهشگر به این نتیجه رسیده است که صحیفه سجادیه، بسیار زیباتر و واضحتر مباحث حقوق کودک را مطرح کرده و ارزشمند است.
صحیفه سجادیه باور به وجود خداوند را بررسی میکند، درواقع یک مرحله فراتر از اثبات وجود خدا در فلسفه و کلام میرود، بنابریان رویکرد صحیفه سجادیه در مباحث الهیاتی نیز رویکرد تربیتی است و بر این باور است که اگر خداوند وجود دارد و دارای قدرت مطلق است، چه تأثیراتی بر انسان میگذارد؟ چرا نباید به او توکل کرد؟ جنبه تربیتی یکی از اهداف مهم آموزههای صحیفه سجادیه است.
دعادرمانی، نوعی آموزش است درباره اینکه چرا فرد هنگام بیماری روحیه خود را از دست میدهد؟ چرا عقاید خود را از دست میدهد؟ علت این امر، شناخت پایین فرد است و با این معارف میتوان شناخت او را نسبت به خداوند افزایش داد و واکنشهای درونی و روانی او در موقعیتهای مختلف بهویژه شرایط بحرانی دستخوش تغییراتی خواهد شد.
بهطور مثال دعایی در صحیفه سجادیه است که امام سجاد(ع) در مناجات با خداوند میپرسد «کدام وضعیت شکرگزاری بیشتری دارد؟ بیماری یا سلامتی؟» این نگاه به پدیدههای ناگوار، تهدید را به فرصت تبدیل میکند و آوردهای برای افراد آگاه و معتقد به همراه دارد؛ شناخت زمانی که تغییر پیدا کند، احساسات انسانی تغییر میکند، تغییر احساسات، تغیر رفتار را به همراه دارد، بنابراین صحیفه سجادیه از آموزش آغاز میکند و انگیزش ایجاد میکند و در نهایت منجر به تغییر رفتار در انسان میشود.
علاوه بر صحیفه سجادیه، نهجالبلاغه هم بهخوبی معرفی نشده است و بسیاری از معارف آن در جامعه اجرایی نمیشود مانند نامه معروف امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر یا نامه ۳۱ و منشور تربیت جوان.
بهطور مثال، آیا راهکار اجرایی شدن حجاب در جامعه را از متون اسلامی استخراج کردیم؟ برای استخراج راهکار آن میتوان از ارتباط حضرت یوسف(ع) با زندانیان مصر الگوبرداری کرد. حضرت یوسف(ع)، همزندانیان خود را که مشرک بودند، همزندانی مینامید و زنجیره اعتماد خود با آنان را محکم کرد و ادبیات گفتوگوی او با زندانیان، همراه با احسان و نیکی بود.
این موضوع در یک سطح اجتماعی باید مورد مطالعه قرار بگیرد و راهکاری برای پذیرش حجاب توسط جامعه ارائه شود؛ مرحوم علامه جعفری بر این باورند اگر بشریت به آموزههای نهجالبلاغه ملتزم شود، از تاریخی که پشت سر گذاشته پشیمان خواهد شد و تاریخ جدیدی را رقم خواهم زد.
با جداسازی علم از سیطره فلسفه پیشرفت دنیایی حاصل شد، از قرن هفتم به بعد در جامعه اسلامی و با ورود جریان غزالی و سلطه عرفان، جامعه اسلامی شاهد افول تمدنی شد، رشد جامعه اسلامی در گرو رهایی یافتن از سلطه عرفان، فلسفه و برخی دانشها و التزام و توجه جدی به متون اسلامی است.
بسیاری از مطالعات متون در حال حاضر از ظن هر پژوهشگر است و نمیتواند راهگشا باشد. درواقع بسیاری از پژوهشها بر متون اسلامی، بیشتر مبتنی بر تطبیق است نه تفسیر و در این حالت منجر به تولید نظریه نخواهد شد و در جامعه کاربردی نیست، در حالی که باید با پیشنیازهای علمی و آگاهی به تفسیر متون و استخراج جنبههای هدایتی جامعه پرداخت.
مراکز تخصصی خوبی در استان قم و سایر شهرها راهاندازی شده است و تعامل و ارتباط خوبی با یکدیگر دارند، اما لازم است این ارتباط تقویت شده و تقسیم کار انجام شود. آموزشی، پژوهشی و ترویجی سه بخش مهم در حوزه صحیفه سجادیه است که هر کدام از مراکز میتوانند بهصورت تخصصی به آن بپردازند.
از ابزارهای تأثیرگذاری و تبلیغ بهروز و کارآمد برای نشر و ترویج معارف و متون اسلامی برای نسل جوانان استفاده کنیم یکی از این ابزارهای مؤثر بدون شک زبان هنر و ادبیات و شعر است؛ اگر تلاش شود تا ترجمه صحیفه سجادیه با زبان ادبیات و شعر در قالب و بستهبندیهای جذاب مانند ویدئو یا پادکست تولید شود، نسل جوان از آن بهره لازم را خواهد برد؛ صحیفه سجادیه در نسل جوان تأثیرگذار است و زمینه انتقال معارف آن به این نسل باید فراهم شود.