تلاش 40 ساله «ایگناتی کراچکوفسکی» برای ترجمه روسی قرآن

به گزارش ایکنا، ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، زاده 4 مارس 1883 در ویلنا و متوفی 24 ژانویه 1951 در لنینگراد (سن‌پترزبورگ کنونی)، شرق‌شناس و متخصص زبان عربی و مترجم قرآن و آثار از زبان عربی به روسی و استاد آکادمی علوم روسیه و اتحاد جماهیر شوروی، از بنیانگذاران مدرسه مطالعات عربی و اسلامی شوروی، عضو انجمن امپراتوری ارتدکس فلسطین و از نویسندگان چاپ اول دایرةالمعارف اسلام و صاحب مشهورترین و معتبرترین ترجمه قرآن کریم به زبان روسی در 4 مارس سال 1883 میلادی در ویلنا است که در خانواده‌ای فرهنگی متولد شد. پدر وی یولیان فومیچ کراچکوفسکی، مدیر دارالمعلمین ویلنا بود. او در کودکی به فرهنگ و زبان‌های شرقی علاقه‌مند شد و به‌طور مستقل به مطالعه در مورد این فرهنگ و زبان‌ها پرداخت.

در سال 1901 به دانشکده زبان‌های شرقی دانشگاه سنت پترزبورگ پیوست و در آنجا به آموختن زبان عبری و زبان حبشی پرداخت و همچنین در درس‌های زوکوفسکی به زبان‌های فارسی و ترکی تاتاری شرکت کرد.

او تاریخ شرق جهان اسلام را نزد بارتولد، مورخ روسی و سپس زبان عامیانه را در نزد میلورانسکی آموخت و زبان عربی به لهجه شامی را نیز در کنار آنطوان خشاب یاد گرفت و سپس از بلاد شام، فلسطین و مصر دیدار کرد و با گنجینه کتب موجود در این سرزمین‌ها آشنا شد و با علما و نویسندگان مشهور عرب در این کشورهای معاشرت کرد و سپس به کشور خود بازگشت و به استادی در زبان عربی منصوب شد. بسیاری او را «کاشف ادبیات معاصر عربی در غرب» می‌دانند.

کراچکوفسکی بیشتر زندگی علمی خود را صرف کار در زمینه مطالعات عربی، کشف نسخ خطی و تلاش برای تصحیح آنها کرد. کشف نسخه خطی «المنازل و الدیار» اثر امیر سوری، اسامه بن منقذ و همچنین نسخ خطی «رسائل الملائکه» اثر ابوالعلاء المعری و «البدیع» اثر ابن معتز را به او نسبت می‌دهند.

کراچکوفسکی پس از بازگشت به کشور خود و با وجود رویکرد دین‌ستیز حکومت وقت شوروی به موضوع ترجمه قرآن پرداخت و وجود نقصی بزرگ در ترجمه‌های قرآن به زبان روسی در مقایسه با ترجمه‌های موجود به زبان‌های اروپایی از جمله انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و بزرگ‌تر از آن فاصله زیاد میان متن اصلی قرآن کریم و ترجمه آن به زبان روسی چه از نظر معنا و چه از نظر لفظ وی را بر آن داشت تا پس از بررسی دیگر ترجمه‌ها خود به ترجمه قرآن کریم اقدام کند.

تاریخ ترجمه قرآن کریم به زبان روسی

ترجمه قرآن کریم به زبان روسی اوایل قرن هجدهم و به دستور پتر کبیر، تزار مشهور روسی و پدر روسیه نوین آغاز شد. ترجمه قرآن در زبان روسی به‌طور عمده از زبان‌های واسطه انجام شده است. در ابتدا ترجمه از زبان‌های فرانسوی و انگلیسی ترجمه و بعدها از فارسی و ترکی به زبان عربی برگردان شده است.

در حال حاضر 15 ترجمه روسی از قرآن کریم وجود دارد. تزار پتر کبیر در سال 1716 دستور ترجمه قرآن را داد (مترجم آن نامشخص است)، سپس میخائیل ورووکین (1790) و الکسی کولماکوف (1792) اقدام به ترجمه قرآن کریم کردند. نیکولایف (1864)، سابلوکوف (1877)، «فرقه احمدیه» (1987) و والریا پروخورووا (1993)، فاضل قره اوغلو (1994)، محمد نوری عثمانوف، تئودور شوموفسکی، دیمیتری بوگوسلاوسکی) (1995)، الکساندر سادتسکی (1997)، سمیه عفیفی و محمد المنسی (1999، مونیخ)، رائول بخارایوف (2006) و اورال شریپوف و رئیسه شاریپووا (2006) به ترتیب به ترجمه قرآن همت گذاشتند. شامل علاءالدینوف نیز تفسیری از معانی قرآن را در چهار جلد منتشر کرده است.

لازم به ذکر است که اکثر ترجمه‌ها به روسی از زبان‌هایی غیر از عربی انجام شده است، به استثنای ترجمه‌های سابلوکوف، کراچکوفسکی و محققین مصری المنسی و العفیفی. در این میان ترجمه کراچکوفسکی ارزش بالایی دارد، این ترجمه (به شکل تصحیح نشده) برای اولین بار پس از مرگ او توسط انتشارات ادبیات شرقی در سال 1963 منتشر شد. این ترجمه 37 بار تجدید چاپ شده و مجموع نسخه‌های منتشر شده از این کتاب بالغ بر دو میلیون نسخه می‌شود. با وجود انتشار ترجمه‌های نوین از معانی قرآن کریم پس از انحلال شوروی و لغو ممنوعیت انتشار کتب دینی اسلامی، ترجمه کراچکوفسکی پس از سال 2005 هشت بار تجدید چاپ شده است.

ویژگی‌های ترجمه روسی قرآن و تمایز ترجمه کراچکوفسکی 

ترجمه‌های قرآن به زبان روسی تا پیش از کراچکوفسکی از دو مشکل عمده رنج می‌برد؛ نخست اینکه بخش عمده این ترجمه‌ها از زبان‌های واسطه به زبان عربی برگردانده شده بود و از سویی این ترجمه‌ها به سنت شرق‌شناسی روسیه تزاری تعلق داشت که در آن نوعی عداوت با مسلمانان و اسلام نهفته است.

کراچکوفسکی که از ابتدا زبان عربی را در روسیه و بعدها شام و مصر آموخته بود، از سنت شرق‌شناسی تزاری فاصله گرفت و خود را نه مستشرق بلکه مستعرب توصیف می‌کرد.

سال‌ها آموختن زبان عربی و زندگی در سرزمین‌های عربی از کراچکوفسکی دانشمندی ساخت که با جزئیات و پیچیدگی‌های زبان عربی آشنا شود. همچنین او به دلیل آشنایی خود با ادبیات عربی، به خوبی دریافت که سبک قرآن کریم از نظر ادبی و لغوی سبکی خاص و منحصربه‌فرد است و نمی‌توان مشابهی برای آن در دیگر متون عربی یافت.

او تمام تلاش خود را کرد تا در ترجمه خود این سبک و شیوه را به زبان روسی نیز منتقل سازد. هدف او این بود تا ترجمه روسی از نظر شکل و محتوا به کلام الهی نزدیک شود و از سویی مطالعه آن برای خوانندگان در سطح مختلف نیز امکان‌پذیر باشد.

متخصصان هنر ترجمه می‌دانند که انتقال معنا و سبک در کنار هم به زبانی دیگر هدف نهایی هر مترجمی است، اما چنین دستاوردی به ندرت حاصل می‌شود و تنها کسانی به این هدف مهم دست پیدا می‌کنند که آشنایی و تسلط بسیاری در ادبیات در دو زبان و ترجمه داشته باشند. کراچکوفسکی به گواه منتقدان بسیار در این کار موفق بوده است، او چهل سال از عمر خود را صرف این کار کرد و خود نیز حاصل کار خود را ندید.

ترجمه قرآن کراچکوفسکی 12 سال پس از مرگ او در سال 1963 انتشار یافت. این ترجمه در حال حاضر بهترین ترجمه روسی از قرآن کریم و یکی از بهترین ترجمه‌های قرآن به زبان‌های دیگر به شمار می‌رود. اگرچه این ترجمه از لغزش خالی نیست، با این حال برخی از منتقدان با نادیده گرفتن اهمیت کار کراچکوفسکی ترجمه او را تحت‌اللفظی توصیف کرده‌اند.

 همسر کراچکوفسکی نیز در زمینه نسخه خطی کمیاب قرآن کریم یک متخصص بزرگ به شمار می‌رود. امین الخولی آشنایی او با نسخ خطی را فراتر از بسیاری از عالمان مسلمان در این زمینه توصیف می‌کند.

پس از فروپاشی دولت شوروی، علاقه به ترجمه قرآن در جمهوری‌های استقلال یافته پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به‌طور عام و فدراسیون روسیه به‌طور خاص افزایش یافته است. ترجمه‌های سابلوکوف، کراچکوفسکی و همچنین بوکوسلاوسکی تجدید چاپ شده و همچنین ترجمه جدید عثمانوف به زبان روسی انجام شده است. عثمانوف از متخصصان حوزه ادبیات فارسی در روسیه نیز شناخته می‌شود.

گزارش از سعید عدالت‌جو