نشست «تحلیل جامعه‌شناختی کارکردهای تمدنی اربعین امام حسین(ع)» برگزار شد

به گزارش ایکنا از قم، کرسی علمی ـ ترویجی «تحلیل جامعه‌شناختی کارکردهای تمدنی اربعین امام حسین(ع)» شامگاه 13 آبان‌ماه در مرکز پژوهشی تمدن اسلامی و دین‌پژوهی پیامبر اعظم(ص) با حضور جمعی از اساتید، دبیران و دانش‌پژوهان برگزار شد.

در این نشست غلامعلی نیستانی، دانش‌پژوه جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی به ارائه نگرشی جامعه شناختی به کارکردهای تمدنی راهپیمایی اربعین امام حسین(ع) پرداخت و گفت: عناصر جامعه‌شناختی پیاده‌روی اربعین به عنوان یک پدیده دینی و اجتماعی در جهان اسلام، کنشی معطوف به ارزش‌های مقدس و در دنیا است که رویکردی به مفاهیم اشتراکی بین‌الادیانی و تمدنی دارد که تاریخ بشریت و عالم هستی را تحت‌الشعاع مفاهیم انسانی خود قرار داده است.

وی افزود: از مهمترین کارکردهای تمدنی اربعین ظرفیت تشکیل هویت امت واحده برای پشتوانه‌پروری و قلمروسازی گفتمانی مکتب تشیع در برابر توطئه شیعه‌هراسی و مفهوم‌پردازی‌های تهاجم نرم غرب علیه مکتب اسلام است و در کارکرد همگرایی تمدنی اینگونه است که در پیاده‌روی میلیونی اربعین علاوه بر اهمیت داشتن تکثر و تنوع زائرین از ملل اسلامی و دیگر ادیان ابراهیمی، گرایش به شعائر و ارزش‌های انسانی و اخلاقی و روحیه برادری و موت مورد توجه قرار دارد.

وی بیان کرد: اربعین سرمایه اجتماعی عظیم و حماسی است که می‌تواند به عنوان یک رسانه معتبر در انتقال پیام عاشورا و پیام‌های وحدت‌بخش و انسجام‌آفرین آن ندای هدایت و آزادگی، عدالت‌خواهی، پروراندن عزت‌نفس، ذلت‌ناپذیری و ظلم‌ستیزی را در مقیاس جهانی و همگانی به جوامع بشری هدیه دهد.

نیستانی با اشاره به اینکه پدیده اجتماعی راهپیمایی اربعین دارای ظرفیت‌ها و کارکردهای ارزشمندی است، اظهار کرد: این کارکردهای تمدنی اربعین حسینی(ع)، افزایش قدرت نرم جامعه اسلامی، نظم و امنیت، هویت‌بخشی و ارتقای وحدت فِرَق و ادیان را به همراه دارد و عقلانیت، همگرایی، اصلاح‌گری و عدالت‌خواهی را مطالبه می‌کند.

اربعین اهداف استراتژیک دین را بیان و عیان می‌کند

وی با بیان اینکه اربعین موجب بیداری اسلامی و تجدید قوا برای مبارزه با استکبار جهانی و مظاهر شیطانی است، افزود: بازسازی تمدن اسلامی یکی از مسائل و اهداف متفکران مسلمان بوده و در سنت فکری اندیشه اجتماعی مصلحان همواره مطرح است، لذا استمرار و تأکید مردم ظرفیت‌آفرین بوده و این‌گونه مناسک موجب انسجام و همگرایی امت اسلام و هم‌زیستی بین‌الادیانی خواهد شد.

نیستانی گفت: اربعین اهداف استراتژیک دین را بیان و عیان می‌کند و معیار جبهه حق در برابر باطل و تقابل نیکویی‌ها با پلیدی‌هاست که البته ارزش‌های انسانی و الهی را معرفی می‌کند و مهمترین جلوه همایشی عظیم اربعین بروز ناب‌ترین تمایلات انسانی است که به خوبی می‌تواند پایه و اساس شکل‌گیری تمدن اسلامی شود. کارکردهای تمدنی راهپیمایی اربعین امام حسین(ع) به قدمت تاریخ و مناسک سیاسی و اجتماعی آن تحت جلوه‌های فداکارانه بر پایه محبت و مودت امام حسین(ع) و زائران است که در حقیقت اربعین در بیان و جلوه هویت و تمدن و فرهنگ اسلامی با روش و رفتار مدارا با دیگران از اقام و ملل جهان و خارج از مرزهای جغرافیایی و طبقه اجتماعی معنابخش صلح جهانی و سبک زندگی مؤمنانه و عابدانه تحت ارزش‌های انسانی برای همه جهانیان است.

وی با بیان اینکه پیام عاشورا از بلندای اربعین به ما می‌رسد و اربعین کامل‌کننده پیام عاشورا به جهانیان است تصریح کرد: مذهب تشیع به هیچ‌ وجه به طور منطقه‌ای و اختصاصی به جماعتی خاص اختصاص ندارد بلکه از یک اندیشه فرامنطقه‌ای جهانی و عام‌گرا برخوردار است و هویت شیعی برای تقویت عوامل مقاوم و بازدارنده ذلت‌ناپذیری با واقع‌بینی و شناخت صحیح در جهت بهره‎گیری مطلوب و متعادل‌سازنده از سایر فرهنگ‌ها خود را آماده کرده است تا هویت پویا و مستحکمی برای عقاید، باورها و رفتارهای مذهبی خود فراهم کند.

زیست اجتماعی در آفرینش حماسه عظیم پیاده‌روی اربعین

نیستانی افزود: تشیع در صورتی که با ابزار و به زبان روز و با در نظر گرفتن شرایط جهانی و با استفاده از منابع غنی شیعی، تبلیغ و ترویج شود و از ابزارهای فضای مجازی همچون اینترنت، ماهواره و نظام‌های اطلاعاتی جهان‌شمول، همچنین دانش روز بهره جوید قادر خواهد بود که عقاید، باورها و ارزش‌های ناب و بشردوستانه خود را در کنار سایر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها و در تعامل و گفت‌وگو با دیگر فرهنگ‌ها عرضه و تبلیغ کند تا به دنبال آن هویت واقعی شیعه بیش از پیش تقویت و تثبیت شود. مسئله مهم زیست اجتماعی در جامعه تشیع که همواره یک سؤال اساسی در این زمینه به وجود می‌آورد این است که در بحث کارکردهای اثربخش راهپیمایی اربعین حسینی چگونه می‌توان زائران متعهد و باوفا به احکام و ارزش‌ها که در نقش خادم و زائر در رویداد پیاده‌روی اربعین حماسه عظیم می‌آفرینند را که در قالب نقش‌های اجتماعی و سازمانی و تشکیلاتی فعال می‌شوند را حفظ کرد و دائماً متقی نمود تا از کنش‌های دیگرخواهانه و رفتارهای ارزشی و الهی و انسان‌دوستانه فاصله نگیرند و چه بسا رفتارهای کاملاً متفاوت و ناگوار از خود بروز ندهند.

وی یادآور شد: لازمه آشنایی با مفاهیم کارکردهای تمدنی دریافت معانی و تعاریف دانشمندان از تمدن است که از جمله کارکردهای تمدنی اربعین عبارتند از کارکرد سیاسی، کارکرد تعمیق معنویت و معرفت‌افزایی، کارکرد اقتدارآفرینی، کارکرد هویت‌آفرینی، کارکرد الهیاتی و قدسی و.. که می‌توان به آن اشاره کرد.

هلال قطب شیعی با پیاده‌روی اربعین در حال کامل شدن است

مرتضی شیرودی، دانشیار مرکز پژوهشی تمدن اسلامی و دین‌پژوهی پیامبر اعظم(ص) و ناقد جلسه، نیز در این نشست، با اشاره به اینکه هدف از این کرسی قصد یاوری و هم‌افزایی است و ما امروز اینجا آمدیم تا استفاده ببریم و یاد بگیریم، اظهار کرد: بزرگترین اجتماع دینی در دنیا اربعین است. اربعین قلب هلال شیعی است و فراتر از آن که اربعین به مرور در حال تبدیل شدن به قطب شیعی است یعنی این هلال آرام آرام در حال کامل شدن است و مرکز این قطب شیعی اربعین است. همان نگرانی که صدام حسین از ایران داشت تا ایران سبب ایجاد یک دومینو در منطقه نشود، امروز راهپیمایی اربعین زمینه‌ای برای ایجاد این امر شده و این کار را رقم خواهد زد.

وی تصریح کرد: داشتن پیوستگی بیشتر در مطالب نکته‌ای حائز اهمیت است که هر چه حاشیه کمتر باشد تأثیرگذاری مطالب بیشتر خواهد بود فلذا بیان اصل مطلب کفایت دارد. با توجه به اینکه موضوع این کرسی تحلیل جامعه‌شناختی کارکردهای تمدنی اربعین امام حسین(ع) است، نگاه آسیب‌شناسانه به این موضوع می‌تواند مفیدفایده باشد. اگر ما جامعه‌شناسی را دانش بررسی جامعه تلقی کنیم یا دانش بررسی عوامل اجتماعی بررسی کنیم، آوردن و استخراج عناصر جامعه‌شناسی مثل جماعت‌گرایی، اعتمادسازی، زیست اجتماعی، آگاهی جمعی، کنش عقلانی، همبستگی ملی، عدالت اجتماعی، تقسیم کار نظام سلسله مراتبی و.. بسیار کاربردی دیده می‌شود.

شیرودی افزود: با توجه به اینکه یکی از عناصر جامعه‌شناسی، دسته‌بندی طبقات از نوع اجتماعی است مثل زنان، جوانان، طلاب، دانشجویان و..  و با توجه به اینکه احصاء جریان‌های اجتماعی مثل پوپولیسم و احصاء مفاهیم اجتماعی مثل شبکه‌های اجتماعی بسیار کمک‌کننده است در نهایت می‌توان این مفهوم را دریافت که این موارد در اربعین چقدر می‌توانند تأثیرگذار باشند. مهندسی معکوس نیز یکی دیگر از راهکارهایی است که می‌توان در این ارائه از تمدن وارد مبحث جامعه‌شناسی شد نه از جامعه‌شناسی وارد مبحث تمدن شد بنابراین اگر بگوییم تمدن ساخته انسان است و این‌طور معنا کنیم که سازه طبیعی نیست، می‌توانیم عناصر جامعه شناسی را از تمدن دریابیم.

دانشیار مرکز پژوهشی تمدن اسلامی و و دین‌پژوهی پیامبراعظم(ص) بیان کرد: گذاشتن چارچوب نظری برای عمیق‌تر شدن و دقیق‌تر شدن بسیار مؤثر است در واقع با استقاده از بحث عصبیت و آوردن عناصری از تمدن که با وجه جامعه‌شناسی مرتبط است این امکان فراهم خواهد شد تا مشخص شود این عناصر جامعه‌شناسی در کدام تصاویر اربعین مشاهده و قابل بررسی است.

پژوهشگران اربعین از تکرار مکررات اجتناب کنند

حبیب زمانی‌محبوب، استادیار پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق نیز به عنوان ناقد اظهار کرد: در مورد اربعین مقالات بسیاری کار شده است و جامعه علمی انتظار دارد در مقالات جدید حرف‌های نو و عمیقی شنیده شود و اینکه صرفاً در زبان دیگر بیان کردن موضوعات کار شده تکرار مکررات است و از آن باید اجتناب کرد تا بتوان گامی به جلو برداشت.

وی گفت: نکته‌ای که حائز اهمیت است این است که نویسنده در مقاله باید تکلیف خود را با معنای کلمات مشخص کند که تا این مهم انجام نشود کار در انجام مباحث علمی دشوار خواهد شد که مشکلی که ما امروزه بسیار شاهد هستیم این است که عمدتاً افراد تکلیف خودشان را از کلمات نمی‌دانند و باید به این نکته توجه کنیم که ما کدامیک را می‌پسندیم و بر چه مبنایی آن را انتخاب می‌کنیم. ما در این پژوهش و این کرسی انتظار داشتیم مثلا 10 اصل بیان شود و عنوان شود که این 10 اصل چگونه به اربعین کمک می‌کند.

محجوب با اشاره به این اصل که در مقاله فوق بیش از مکررات، مقدمات مطرح شده بود، افزود: باید از تعاریف عبور کرد و مبنا باید مشخص شود لذا لازم است تا مفاهیم روشن شود تا توسط تشکیلات و حج و زیارت بتوانیم نسخه‌ای تهیه کنیم و به دست موکب‌دارها برسانیم. دوستی دیرینه‌ای با عراق داشتیم منتها در برهه‌ای از زمان آن‌ها حاکم دیکتاتوری به نام صدام داشتند که اصلاً مسیر ما با عراق در گذشته یکی بود و به هیچ عنوان شکافی میان ملت عراق و ایران نبود هرچند مدتی شاهد چالش‌هایی بودیم اما اربعین فراتر از این است و علقه‌ای دیرینه بین ما و ملت عراق بوده و هست.

وی اظهار کرد: امروزه کشورهای اروپایی به دنبال اربعین هستند و بایکوت خبری عجیبی داشتند و حتی با اشاره به اصل مسیحیت که حال معنوی سبب رشد حال خوب خواهد شد برای آن افراد درصدد ساختن اربعین هستند که هرچند مردم آنجا را به نوعی متقاعد کردند ولی اصلا به این درجه نرسیده‌اند که مردم خود را برای موکب زدن مهیا و آماده نمایند و نیاز است این تمایزات رصد و بررسی شود. در اربعین دیدنی‌های معنوی فوق العاده‌ای می‌بینیم که نیاز است مطالب با یک دسته‌بندی صحیح مجدد بررسی شود و از بیان نوشتن مطالب نخ‌نما جلوگیری شود چرا که تمدن اسلامی یعنی وحدت؛ حالا اینکه اربعین چگونه به وحدت می‌انجامد نیاز به بررسی دقیقی دارد.

یادآور می‌شود، علی نجات‌بخش اصفهانی، دانشیار مرکز پژوهشی تمدن اسلامی و دین پژوهی پیامبر اعظم(ص) به عنوان دبیر علمی این کرسی علمی ـ ترویجی در پایان به بیان اختصاری نکات و پیشنهادات حاضرین پرداختند.