تأثیر خطبه حضرت زینب(س) در ماندگاری تاریخ عاشورا

حجت‌الاسلام والمسلمین امیرعلی حسنلو، استاد سطوح عالی حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه طی یادداشتی که به‌مناسبت سالروز میلاد حضرت زینب(س) و تبیین نقش این بانوی بزرگ در واقعه کربلا، در اختیار ایکنای قم قرار داده است، نوشت: نقش حضرت زینب(س) در جهاد تبیین اهداف قیام امام حسین(ع) بی‌نظیر و تکرارنشدنی است؛ نقش این بانو همانند نقشی است که مادرش حضرت فاطمه(س) در کنار امیرمؤمنان علی(ع) بعد رحلت پدر داشتند که دین  توسط عده‌ای مصادره می‌شد.

اگر فاطمه(س) اقدام به جهاد تبیین نمی‌کرد، خط رسالت مفقود می‌شد؛ اگر حضرت زینب(س) نیز در این زمان کنار برادر نبود و پیش‌قدم نمی‌شد آنچه امام حسین(ع) از روشنگری در همان صحرای خشک به‌دنبال آن بود به فراموشی سپرده می‌شد؛ خطبه مادرش در مسجدالنبی و خطبه حضرت زینب(س) در کوفه و شام درباره بیان خط واقعی دین و راه درست اسلام همسان هستند.

نقش حضرت زینب(س)، رسالت‌ساز برای زنان و همچنین سرمشق برای جهاد تبیین است. ایشان با این نقش بزرگ عملاً نقش‌آفرینی تبلیغی زنان در اسلام را نمایان و متجلی کردند؛ حضرت زینب(س) از بیت رسالت است که قرآن در آن نازل شده و احکام قرآن در آن به مردم تبیین شده است؛ بنابراین محدوده فعالیت زن در جامعه را می‌توان از عمل، رفتار و کنش‌های حضرت زینب(س) در کربلا و یا در کنار پدر در کوفه که درس تفسیر برای زنان می‌گوید و در کربلا کنار برادر، آموخت.

شمشیر حضرت زینب(س) برای دفاع از دین خطبه‌های روشنگرانه و جهاد تبیین اوست؛ ایشان، نقش‌آفرینی زن در راه دفاع از دین، عقیده، باور، عفت، حجاب و حیا را در کربلا به نمایش گذاشت.

حضرت زینب(س) امر به معروف و تمام مؤلفه‌های دین از اصول تا فروع دین را در این مدت که همراه برادر در قیام شرکت کرد، به اجرا گذاشت و عملاً نشان داد که نماز شب حضرت زینب(س) در کنار خیمه‌های سوخته برادر جلوه و تبیین توحید است؛ دفاع از دین، دفاع از نبوت و تجلی پیروی از قرآن و پیامبر(ص) و در کنار برادر بودن نماد تجلی امامت‌پذیری زینب و پذیرش همه این‌ها جلوه معاد باوری زینب است؛ بنابراین زینب(س) همه اصول و فروع دین را در کربلا به بهترین صورت‌ها تجلی داد. 

چه زیبا سروده شده در تبیین جهاد زینبی:

سِرّ نی در نینوا می‌ماند اگر زینب نبود

کربلا در کربلا می‌ماند اگر زینب نبود

چهره سرخ حقیقت بعد از آن توفان رنگ

پشت ابری از ریا می‌ماند اگر زینب نبود

چشمه فریاد مظلومیت لب تشنگان

در کویر تفته جا می‌ماند اگر زینب نبود...

در عبور بستر تاریخ، سیل انقلاب

پشت کوه فتنه جا می‌ماند اگر زینب نبود

مقامات توحیدی و ویژگی‌های معنوی حضرت زینب(س)

تمام حوادث و رویدادهای نهضت کربلا اگر با تأمل و توجه تحلیل شود، تجلی مقام عبودیت و بندگی زینب(س) است؛ محبت امام حسین(ع) و زینب(س) علاقه‌ای متقابل و استثنایی بود.

امام نیز بسیار حضرت زینب(س) را عزیز و گرامی می‌داشت، ایشان را محرم راز و امین خود می‌دانست و اسرار امامت را به ایشان سپرد؛ این اعتماد گوشه‌ای از مقام و شأن حضرت زینب(س) را گواهی می‌دهد؛ به حدی که هنگام دیدار امام با خواهر خویش برای او جا باز می‌کرد و با شادمانی ایشان را در کنار خود می‌نشاند و در قرب جوارش بود؛ امام حسین(ع) که خود معصوم و واسطه فیض الهى است و مقام بالایی دارد، هنگام وداع آخر به خواهرش زینب کبری(س) فرمود: «یا اُختاه لا تَنْسِینی فِی نافِلَةَ اللَّیْل؛ خواهرم! در نماز شب مرا فراموش نکن»؛ این جمله کوتاه نیز نمایان‌گر مقام شامخ توحیدی زینب است؛ جمله «ما رأیتُ الّا جمیلاً» نیز اگر چه یک جمله هست، اما همین جمله نیز متجلی مقام توحیدی حضرت زینب(س) است‌.

در شب یازدهم محرم، على‌رغم آن‌ همه خستگى و فرسودگى و مشاهده آن‌ همه آلام روحى، نماز شب خود را می‌خواند و در برابر خالق هستی سر به سجده نهاد که این نیز گوشه‌ای از تعبد این بانوی قهرمان است. امام سجاد(ع) فرمود:  «عمه‌ام، زینب‌ در مسیر کوفه تا شام تمام نمازهاى واجب و مستحب را اقامه مى‌کرد و در برخی منازل به سبب گرسنگی و ضعفی که بر وی عارض شده بود، نماز را نشسته خواند.»

این‌ها نمونه‌ای از تجلی مقام توحیدی بی‌مانند حضرت زینب(س) است که بانوان مسلمان می‌توانند این‌ها را الگوی خود قرار دهند که در حوادث تلخ از دایره عبودیت و بندگی خارج نشوند.

ویژگی‌های حضرت زینب(س) از زبان امامان معصوم(ع) 

اگرچه همه گزارش‌ها در دسترس نیست، اما جملاتی از ائمه(ع) درباره حضرت زینب(س) گزارش شده است که برخی از ویژگی‌های حضرت را بیان می‌کند. بنابراین، بی‌گمان حضرت زینب(س) دارای جایگاه و ویژگی‌های ممتاز و منحصر به‌فرد هستند که به اشاره نکاتی از این ویژگی‌ها بیان می‌شود:

از منظر حضرت علی(ع) دخترش دارای جایگاه ممتاز علمی بود، به‌طوری که این شایستگی را داشت تا برای بانوان کوفه تفسیر قرآن بگوید و امیرمؤمنان(ع) اجازه می‌داد این بانوی بزرگ تفسیر قرآن برای زنان بگوید.

امام حسين(ع) به خواهر عزیزش می‌فرمايد: «به‌درستی که تو در حقيقت از درخت نبوت و از معدن رسالت هستی.» يعنی گفتار و روش و منش تو، از مرکز نبوت و مخزن رسالت پيامبر اسلام(ص) نشئت می‌گيرد. 

امام سجاد(ع) پس از خطبه غرا و آتشين و پرمحتوای حضرت زينب(س) در کوفه در مقام تأييد علمی آن مخدره خطاب به او فرمود: «بحمدالله تو دانشمند بدون آموزگار و انديشمند بدون استاد هستی‌»؛ اين سخن بيانگر آن است که حضرت زينب(س) دارای علم لدنی(خدادادی و غيراکتسابی) بوده و بدون اينکه علم را از کسی آموخته باشد، از چشمه جوشان وجودش می‌جوشيد. این توصیف‌ها در حق احدی گفته نشده است.

امام صادق(ع) نیز در تبیین جایگاه حضرت زینب(س) فرموده است: «اگر کسی بر مصیبت عمه‌ام زینب که ‌با برادر شریک بودند گریه کند و تشکیل مجالس ذکر ما بدهد یا بشنود و گریان شود اگر به قدر بال مگس چشمش ‌در این مصیبت تر شود خداوند او را بیامرزد، این است ثواب و اجر گریه‌کنندگان بر مصیبت حضرت زینب.»

در ‌روایتی آمده است که شخصی از امام صادق(ع) سؤال کرد: آیا پیامبر(ص) چنین فرموده است: همانا فاطمه پاکدامن ‌است پس خداوند ذریه او را بر آتش جهنم حرام کرده است؟ حضرت در پاسخ می‌فرماید: «بلی مقصود پیامبر(ص)، ‌حسن و حسین و زینب و ام کلثوم(ع) بوده است.»

جایگاه علمی و تفسیری حضرت زینب(س) 

معروف است که این بانوی بزرگ به زنان در مدینه تفسیر قرآن می‌گفت و برخی از زنان صحابه که از مدینه به کوفه هجرت کرده بودند، این سابقه را می‌دانستند؛ بنابراین یک سال پس از استقرار حضرت على(‌ع) در کوفه، زنان و دختران مشتاق دانش، به امام پیام فرستادند و گفتند: «ما شنیده‌ایم که دختر شما، حضرت زینب‌(س) همانند مادرش، زهراى مرضیه، منبع سرشار دانش و داراى علوم و کمالات است. اگر اجازه بدهید به محضرش حاضر شده و از آن سرچشمه دانش بهره‌مند شویم.» امام على‌(ع) نیز اجازه داد، تا دختر عالمه‌اش، بانوان مسلمان کوفه را آموزش داده و مشکلات علمى و دینى آنان را حل کند. حضرت زینب‌(س) آمادگى خود را اعلام کرد و بعد از دیدارهاى مقدماتى، جلسه تفسیر قرآن براى آنان تشکیل داد و پرسش‌ها و شبهات آنان را جواب مى‌داد.

حضرت زینب کبری(س)، فرزند و دانش‌آموخته مکتب امیرمؤمنان علی(ع) بود که قرآن ناطق است، بنابراین می‌توان دریافت که از قرآن کریم و تفسیر آن، چه میزان علم نزد حضرت زینب کبری(س) بود: «بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ؛ بلكه قرآن آياتى روشن در سينه‏‌هاى كسانى است كه علم الهى يافته‏‌اند.» (العنکبوت، ۴۹)؛ بنابراین تأمل در سخنان حضرت زینب(س)، همان مفسری که خاندانش به عدل قرآن تعبیر شده‌اند، پیوند عمیق کلام ایشان با آیات قرآنی را به‌خوبی نمایان می‌کند.

سیدنورالدین جزایری نیز در خصایص الزینبیه، جایگاه علمی و فعالیت‌های آموزشی ایشان در جامعه را این‌گونه توصیف می‌کند: «روزگاری که امیرالمؤمنین(ع) در کوفه بود، زینب(س) در خانه‌اش مجلسی داشت که قرآن را برای زنان تفسیر و معنا می‌کرد. روزی «کهیعص» را تفسیر می‌کرد که امیرالمؤمنین(ع) به خانه او آمد و فرمود: «ای نور و روشنی دو چشمانم! شنیدم برای زنان «کهیعص» را تفسیر می‌کنی. زینب(س) گفت: آری. امیرالمؤمنین(ع) فرمود: این رمز و نشانه‌ای است برای مصیبت و اندوهی که به شما عترت و فرزندان رسول خدا(ص) روی می‌آورد. پس از آن مصایب و اندوه‌ها را شرح داد.»

در محضر امام حسن و حسین(ع) نیز حضرت زینب(س) تفسیر قرآن کرد و آن دو سلاله رسول خدا(ص) تفسیر خواهر را مورد تأیید قرار دادند.

تأثیر خطبه حضرت زینب(س) پس از واقعه عاشورا 

دانشمندان و نویسندگان و جامعه اهل سنت، حضرت زینب کبری(س) را عزیز و گرامی می‌دارند و با تمام وجود در برابر ‌شخصیت آن حضرت کرنش می‌کنند و اعتقاد درونی خویش و خضوع و خشوع خود را بر زبان و قلم اظهار می‌کنند.

از تاریخ درخشان و سراسر شورآفرین زندگی این بانوی سترگ و قهرمان، بیش از ۱۳۵۰ سال می‌گذرد و ‌طبق پژوهش انجام شده، بیش از ۱۷۰ کتاب مستقل‌ ‌و صدها مقاله نوشته شده است. علاوه بر این نام ‌حضرت زینب(س) در منابع رجالی کهن اهل سنت می‌درخشد. ‌

اگر خطبه‌های حضرت زینب(س) در کوفه و شام نبود، عاشورا و نهضتش به فراموشی کلی سپرده یا با تحریفی عمیق مواجه می‌شد.

اثر مهم دیگر خطبه‌های ایشان در کوفه و شام بیداری و هوشیاری مردم بود، بعد از خطبه حضرت زینب(س) در کوفه چندین قیام ‌متأثر از سخنرانی‌های روشنگرانه این بانوی بزرگ به‌وقوع پیوست. همه این وقایع زنده‌داشت پیام عاشورا و اهداف عالیه قیام امام حسین(ع) بود که بطلان راه امویان را آشکار کرد و مردم به حقانیت قیام حسینی و نهضت عاشورا پی بردند و علیه حاکمیت اموی حسین‌گونه، قیام‌هایی به‌وجود آوردند و سرانجام امویان را در تاریخ رسوا کردند.