مستشرقان
مستشرقان
مستشرقان از چه تاريخی كارهای قرآنی را شروع و تاكنون درچه عرصه هايی از قرآن فعاليت كرده اند؟
آقای زمانی : شروع كار شرق شناسی - به معنای عام - نزد غربيان به شش قرن پيش از ميلا د بر می گردد. اما خصوص قرآن پژوهی غربيان و مسيحيان و يهوديان كه يك رشته ی اشراق است از سال های اول هجری شروع شد. آنچه كه در اين پرسش مورد نظر شماست، مسايل قرآنی می باشد. شايد در آن زمان كار تخصصی انجام نگرفته باشد، بنابراين آغاز رسمی كار آنان قرن دوازدهم ميلا دی است. دليل انتخاب اين زمان به خاطر اين است كه نخستين بار، در سال 1143م، قرآن كريم توسط كشيش بزرگ كليسای كاتوليك به زبان لاتين ترجمه شد و مورد نقد و بررسی كليسا قرار گرفت.
اين كشيش، «پيترونريبل» (Pitter Venlerabl) يعنی كشيش عالی قدر «بطرس المئجل» می گويند. ايشان به اندلس آمد و نخستين جرقه ی قرآن پژوهی را زد. وی با كمك دو كشيش ديگر و با استفاده از يكی از مسلمانان، توانست قرآن را به زبان لا تين ترجمه كند. اين ترجمه چهارصد سال در خزانه ی محرمانه ی كليسا قرار داشت و تنها كليساييان به آن مراجعه می كردند. آنان به نقادی می پرداختند و مبلغان را تربيت می كردند تا اشكالا ت را ياد بگيرند و به كشورهای اسلا می بروند. اين جريان آغاز قرآن پژوهی استشراق است. اما راجع به قرآن پژوهی غربيان در تحقيقی كه بنده انجام دادم، به اين نتيجه رسيدم كه مستشرقان و دانشمندان مسيحی و يهودی در هشت عرصه ی قرآن پژوهی كار كردند و به فعاليت پرداختند. در حال حاضر نيز به كار خود ادامه می دهند. فهرست زمينه های كاری آنان چنين است:
ترجمه قرآن به زبان های اروپايی، چاپ قرآن كريم؛ معجم نگاری لفظی قرآن؛ تدوين دايره`المعارف؛ تصحيح و احيای كتب خطی قرائات و نشر آنها؛ پژوهش های علمی؛ تأليف كتب و مقالا ت درباره ی قرآن پژوهی؛ معارضه با تحدی قرآن و آوردن سوره های جديد.
پژوهه: فرموديد كه نخستين ترجمه قرآن به طور رسمی از قرن دوازدهم آغاز شد. امروزه چند ترجمه از قرآن به زبان لا تين و زبان های ديگر اروپايی وجود دارد؟
آقای زمانی : تاكنون بيش از صد ترجمه ی قرآن توسط مستشرقان به زبان های مختلف برای استفاده و مسيحيان و يهوديان تهيه شده است. طبق يك آمارگيری چند دهه قبل؛ آلمانی 14 ترجمه، انگليسی 10 ترجمه، ايتاليايی 10 ترجمه، روسی 10 ترجمه، فرانسوی 9 ترجمه، اسپانيايی 9 ترجمه، لا تين 7 ترجمه و هلندی 6 ترجمه از قرآن فراهم آمده است. غير از اين زبان ها، قرآن توسط غيرمسلمانان تاكنون به سی زبان بزرگ دنيا ترجمه شده است و آمار فعلی خيلی بيش از اين ها است.
پژوهه: هدف مترجمان و مستشرقان از ترجمه ی قرآن كريم به زبان های اروپايی چه بوده است؟
زمانی : اگر بخواهيم واقع بينانه برخورد كنيم، نبايد بگوييم همه، مغرضانه يا همه ناصحانه ترجمه كرده اند. واقعيت اين است كه مترجمان و مستشرقان - در مجموع - انگيزه های گوناگونی داشتند. بنده تمامی اسلا م شناسان و قرآن پژوهان غربی را در سه دسته قرار داده ام:
دسته ی اول مستشرقانی هستند كه از كليسا برآمدند. اين افراد كشيش بودند يا در ابتدا، دوره های درسی خود را در مدارس كليسايی گذراندند و فارغ التحصيل شدند. برخی از آنان نيز افرادی بودند كه از طرف كليسا به كارهای قرآنی مأموريت يافتند. من به اين دسته، اسلا م شناس و قرآن پژوه صليبی می گويم. هدف آنها تنها تأمين اهداف صليبی ها بوده است . اين افراد در صدد بودند تا بفهمند با شناخت اسلا م و قرآن چه نقاط ضعفی را می توانند پيدا كنند تا با ثابت كردن آن، مسيحيت را گسترش دهند.
دسته ی دوم مستشرقانی هستند كه به طور رسمی از سوی
وزارت خانه های مختلف دولت های اروپايی و غربی وارد كار شدند. ما شاهد اسلا م شناسانی از غرب هستيم كه مأمور وزارت جنگ يا وزارت خارجه بوده كه مأمور اسلا م شناسی و قرآن شناسی شده اند.
طبعاً كسی كه كارمند وزارت جنگ فرانسه است، برای اسلا م شناسی حقوق می گيرد، معلوم است كه كار او بايد برای مسايل امنيتی و كشورگشايی های فرانسه، منافعی داشته باشد. بسياری از مستشرقانی كه در حوزه اسلا م شناسی قرآن پژوهی فعاليت كرده اند يا مستقيماً كارمند و مأمور بودند يا مأموريت رسمی از طرف وزارت امنيتی نداشتند، ولی از سوی دانشگاه ها، مراكز پژوهشی و شرق شناسی به قرآن پژوهی واسلا م شناسی مأمور می شدند. حقوق مورد نياز آنها نيز از سوی دولت های اروپايی تأمين، و برای قرآن پژوهی، نشر، شرح و تفسير قرآن و مقالا ت مصرف می شد.
هنگامی كه برای انجام چنين كاری، كه ظاهراً ربطی به دولت ندارد، بودجه ای تخصيص می دهند، به يقين سودی در ميان خواهد بود. بنابراين بيش تر اسلا م شناسان و قرآن پژوهان غربی به اين جريانات وابسته هستند. من اسم اين كار را اسلا م شناسی و قرآن پژوهی و استشراق استعماری می گذارم.
طيف سومی از اسلا م شناسان و قرآن پژوهان در غرب هستند كه بی طرف می باشند. آنان حق جويانه به پژوهش مشغول شدند. اين اشخاص از سوی هيچ سازمانی مأموريت رسمی ندارند و خودشان وارد كار شده و فعاليت كرده اند. البته به نتايج متفاوتی رسيده اند؛ برخی از آنها وقتی با قرآن و اسلا م آشنا شدند و حقانيت اسلا م و برتری قرآن بر انجيل را دريافتند، به سرعت مسلمان شدند. تعداد چنين افرادی كم نيست. در كتاب آقای خوروش اصفهانی (ره) اسامی دوهزار نفر از دانشمندان غربی، كه مسلمان شدند، آمده است. ايشان در طی بيست سال اين اسامی را جمعآوری و چاپ نمود. از سوی ديگر، افرادی مانند آقای «هانری كربن»، گرچه جزو مسلمان شده ها نبود، ولی ديدگاه وی نشانه ای از انگيزه های حق جويانه ی ايشان و تمايلا ت فراوانش به اسلا م می باشد.
با اين حساب برخی از افراد دسته ی سوم مسلمان شدند و برخی ديگر در گروه مدافعان اسلا م و قرآن جای گرفتند. برای نمونه «ايزوتسو» يكی از اين دانشمندان غير مسلمان و مستشرقان قرآن پژوه بود و كتاب هايی در دفاع از قرآن، فرهنگ و معارف قرآن نوشته است. يكی از آنها كتابی است به نام "خدا و انسان در قرآن" كه واقعاً مانند يك عالم مسلمان نوشته است.
دنيای غرب دوست دارد كه ما همه مستشرقان را از گروه سوم بدانيم، ولی حقيقت چيز ديگری است. من دو مورد را نقل می كنم: يكی «آبراهام هنكلمان»، راهب بزرگ هامبورگ آلمان، كه در سال 1692م فوت كرد. ايشان ترجمه ی مهمی از قرآن نوشت. وقتی ترجمه اش چاپ شد، مورد اعتراض كشيشان ديگر قرار گرفت كه چرا شما فرهنگ قرآن را در اروپا گسترش داده ايد؟! برای همين ناچار شد در مقدمه ی ترجمه اش تصريح كند كه نشر اين كتاب، در راستای بررسی های زبان عربی و قرآن می باشد.
«لرد فيشو ماراشی»، مترجم ديگری است كه قرآن را در اواخر سال 1698م به لا تين ترجمه كرد. وقتی مورد اعتراض قرار گرفت، اعلا م كرد كه جوهره ی انتشار اين ترجمه، حركت دفاعی از ناحيه ی كاتوليك بر ضد اسلا م است. بطرس الميجل راجع به ترجمه قرآن نيز تصريح كرد كه دست كم علمای مسيحی می توانند با كشف نقاط ضعف قرآنی، ايمان پيروان مسيحيت را در برابر تبليغ اسلا م واكسينه كنند تا جاذبه های ناچيز قرآن در ديدگاه آنها تغييری ايجاد نكند! چنين سخنانی نشان دهنده ی انگيزه ی منفی آنها از انجام اين عمل به ظاهر خوب می باشد.
پژوهه: آيا چاپ قرآن كريم نخستين بار توسط مستشرقان انجام گرفته يا مسلمانان؟
زمانی : قرآن برای نخستين بار در دنيا توسط دستگاه های كليسا چاپ شد. پيش از آن درميان مسلمان ها تكثير قرآن توسط نسخه برداری های كاتبان انجام می گرفت و به هرحال سير تطور خط را در پی داشت. اين جريان به شكوفايی خطوط اسلا می منجر شد. به اعتقاد من تطورات خطوط اسلا می، مرهون بركت استنساخ قرآن بوده و بدون آن شاهد چنين جريانی می بوديم.
پژوهه: آيا تاريخ نخستين چاپ قرآن توسط مستشرقان مشخص است؟
زمانی : اين امر نخستين بار در سال 1499م (اواخر قرن پانزدهم) يعنی پانصدسال پيش، انجام شد و نخستين چاپ در بندقيه (شهر ونيز ايتاليا، كه پايگاه كاتوليك است) انجام گرفت.
نسخ آن پس از چاپ بلا فاصله به دست كليسا جمعآوری شد. آنان استدلا ل كردند كه چاپ قرآن، برای آنها اثر منفی خواهدداشت. پس از جمعآوری نيز همه را سوزاندند. چاپ و انتشار قرآن مدتی ممنوع بود.
در سال 1518م، يعنی نزديك به نوزده سال پس از آن جريان، بارديگر گفت وگوهای بين سران كليسا سرگرفت و به اين نتيجه رسيدند كه چاپ قرآن، با ترجمه هايی كه می شود، می تواند مورد استفاده كليسا قرار بگيرد. به همين دليل دوباره در بندقيه اقدام به چاپ شد و اين روند ادامه پيدا كرد. اين كتاب آسمانی تا سال 1800م - متأسفانه - در جهان اسلا م چاپ نگرديد! قرآن برای نخستين بار در سال 1803م در غازان (از مراكز دينی روسيه) چاپ گرديد. پس از آن در كلكته، قاهره، بمبئی، استانبول و سپس ايران (در تبريز و پس از آن در تهران) اين كار انجام گرديد. با اين حساب كشورهای اسلا می سيصد سال پس از غربی ها اقدام به اين كار كردند!
پژوهه: آيا ترجمه های مستشرقان، از ديدگاه محتوايی، مورد نقد قرار گرفته است؟
زمانی : ترجمه هايی كه از طرف مستشرقان صورت گرفته بايد دسته بندی شود. برخی از ترجمه ها هم ترجمه ی گزيده هايی از قرآن كريم است. اين گزينش ها به دو صورت انجام گرفته است؛ يكی گزينش هدف دار و ديگری گزينش بخش هايی از قرآن.آنهايی كه هدف دار بوده، طبيعی است كه منفی می باشد. اما ترجمه های كامل، به نظر من سه دسته هستند: نوع اول، ترجمه های معاندانه می باشند كه بيش تر برخی از مطالب را غلط ترجمه كردند و به جامعه ارائه دادند. نمونه های چنين ترجمه هايی جمعآوری شده است. بخش دوم ترجمه هايی است كه جاهلا نه انجام گرفته است؛ يعنی خطاهای زيادی در آن وجود دارد كه از ناآگاهی مترجم غربی نسبت به ويژگی های زبان عربی يا ويژگی های مفاهيم و معارف اسلا می سرچشمه می گيرند؛ بيش ترين ترجمه ها در اين بخش قرار دارند. بخش سوم، ترجمه هايی است كه تلا ش گرديده تا درست باشد. اگر خطا هم داشته باشند، اندك است. از اين ترجمه ها تعداد كمی وجود دارد.
پژوهه: آيا مستشرقان نقشی در معجم های قرآن داشته اند؟
زمانی : متأسفانه آغازگران معجم نويسی برای قرآن مستشرقان بوده اند. در گذشته هرگاه طلا ب ما می خواستند درباره ی يكی از موضوع های قرآن تدبّری داشته باشند، به مشكل بر می خوردند. ورق زدن تمام قرآن كار مشكلی بود. به عنوان مثال بايد آياتی را كه در مورد «صبر» آمده، جمع می كردند و ارائه می دادند؛ اين كار برای آنها مشكل بود.
برای چنين تحقيقی لا زم بود كه واژه ی صبر در قرآن تتبع شود و مشتقات آن كنار هم قرار بگيرد تا بتوان مفهوم صبر در قرآن را به طور كامل دريافت كرد. چنين پژوهشی را در گذشته نداشته ايم و علمای قديم ما عميقانه وارد اين موضوع نشده اند. نخستين كسی كه وارد اين كار شد آقای «فلوگل» آلمانی است كه نزديك به دويست سال پيش اقدام كرد. با استفاده از كتاب ها و ترجمه های قرآنی تلا ش كرد تا به اين مفاهيم دست پيدا كرده و نخستين معجم الفاظ قرآن را تهيه كند.اين كتاب در سال 1842، يعنی نزديك به 160 سال پيش، چاپ شد. سپس به عربی ترجمه گشت و با نام نجوم القرآن، در لا يپزيك آلمان، چاپ شد. هفتاد، هشتاد سال از اين جريان گذشت و ما نيز كاری در اين زمينه انجام نداديم. سرانجام آقای محمد فؤاد عبدالباقی به اين مجموعه دست رسی پيدا كرد و مشاهده نمود كه معجم بسيار خوبی است. ايشان اين كتاب را ويرايش كرد و به عربی كامل در آورد. سپس با نام المعجم المفهرس لا لفاظ القرآن الكريم چاپ كرد و در اختيار امت اسلا می داد.
اما اين كار برای قرآن پژوه كافی نبود. برای نمونه، اگر محقق بخواهد آيه ای درباره ی جهاد پيدا كند، اين معجم فقط می تواند لفظ جهاد و مشتقات آن را پيدا نمايد، در حالی كه جهاد به تعبيرات گوناگونی مانند قتال، صلح، ولا يت و بطانه در قرآن آمده است. آنها فكر كردند بايد معجم موضوعی هم نوشته شود. من در دوران طلبگی ام دوست داشتم آياتی راجع به موضوعات قرآن جمعآوری كنم. سرانجام آنچه را كه می خواستم، در كتابی به نام تفصيل آ يات القرآن الكريم يافتم و اين كتاب را خريدم؛ و از آن استفاده می كردم. روی جلدكتاب به نام آقای محمدفؤاد عبدالباقی می باشد. چندی پيش كه كتب مستشرقان را بررسی می كردم و زندگی نامه ی «ژول لابوم» فرانسوی را می خواندم. مشاهده كردم كه يكی از تأليفات ايشان كتاب تفصيل آيات قرآن كريم می باشد. به كتاب مراجعه كردم؛ ديدم آقای عبدالباقی در مقدمه به اين نكته اشاره كرده است كه ژول لابوم فرانسوی كتاب خوبی نوشته است و به درد علما می خورد. من نيز آن را به عربی ترجمه نمودم. البته پس از چندی به فارسی هم ترجمه شد؛ در سال 1313 هجری قمری (نزديك به 110 سال پيش) آقای محمدحسن خان صنيع الدوله اين كتاب را با نام كشف المطالب از فرانسه به فارسی ترجمه كرد. پس از آن هم بار ديگر آقای كيكاوس ملك منصور آن را با نام تفصيل الا يات ترجمه نمودند. جای تأسف بسيار دارد كه ما در اين رشته از علوم قرآنی نيز عقب هستيم.
پژوهه: دانشمندان غربی و مستشرقان درباره ی قرآن پژوهی چه كتاب هايی نوشته اند؟
زمانی : در اين باره آمار بسيار مفصلی وجود دارد. بايستی اسامی كتب و مقالا تی كه راجع به اسلا م و قرآن داشته اند، در مجموعه ای جمعآوری كرد. دكتر «ادوارد سعيد»، استاد دانشگاه كلمبيای نيويورك با بيش از 35 سال تدريس زبان های شرقی، نوشته بود كه بدانيد غربيان و مستشرقان كار علمی بزرگی انجام داده اند. آنان تا سال 1850م نزديك به 000/60 عنوان كتاب درباره ی شرق و اسلا م نوشته اند.
از كارهای سنگينی كه استشراق درباره ی اسلا م انجام داد، تدوين كتاب(Encyclopedia of islam) دايره`المعارف اسلا م بود. اين كتاب در سال 1913م، يعنی نزديك به نود سال پيش، در ليدن چاپ شد. ليدن، از شهرهای علمی و پركار اسلا م شناسی دنيای غرب است كه در هلند قرار دارد. هم زمان تصميم گرفتند كه به سه زبان انگليسی، فرانسه و آلمانی منتشر كنند و به تمام مراكز اسلا م شناسی ودانشگاه های دنيا بفرستند تا اين منبعی برای اسلا م شناسی در جامعه باشد. مهم ترين مرجع اسلا م شناسی دنيا، همين كتاب است. دنيا، اسلا می را می شناسد كه مسيحيان و يهوديان ترسيم كرده اند! ما تا سال 1950م بی خبر بوديم. در اين سال الا زهر تلا ش كرد تا اين كتاب را به زبان عربی ترجمه كند. گروهی از اساتيد الا زهر مشغول به كار شدند و اين دايره المعارف را به عربی ترجمه كردند.
اين ترجمه هم اكنون در پانزده جلد بزرگ جمعآوری شده است. جالب اين است كه هنوز موفق نشده اند به اتمام برسانند و تا حرف «ع» ترجمه كرده اند و هم اكنون در كتاب خانه ی بزرگ قم وجود دارد. مايه ی تأسف است كه بسياری از طلا ب از جايگاه عظيم چنين دايره المعارفی در سطح دنيا آگاهی ندارند. در دايره المعارف مذكور مقالا ت متعددی درباره ی شيعه و قرآن وجود دارد. وقتی ترجمه ی اين كتاب به عربی آغاز شد، مترجمان اندكی در پاورقی ها نقد زدند، ولی نقدها جرقه ای شد تا مؤلفانش آگاه شوند كه بايد مفصل تر بنويسند. به همين دليل روش جديدی را از سال 1950م آغاز كردند؛ آنان تصميم گرفتند تمامی دايره المعارف را بازنويسی و حدوداً دوبرابر كنند. ويرايش جديد اين كار انجام شد و به دو زبان انگليسی و فرانسه منتشر گرديد. اين جريان از پنجاه سال پيش آغاز گرديده، در حالی بسياری از كه ما كاملا ً بی خبريم كه اين دايره المعارف چه مطالب اشتباهی را به نام اسلا م به جهان ارائه می دهد.
پيش نهاد من اين است كه همه ی فضلا ، نويسندگان و مسؤولا ن اين دايره المعارف را، با جديت تمام، در دستوركار ترجمه و نقادی خود قرار دهند. جا دارد كه به اندازه ای كه آنها نوشته اند، ما نيز بنگاريم.
اين، يكی از كارهای آنان بود. كارهای ديگری هم در بخش قرآنی انجام شده كه مورد نقد قرار نگرفته است. برای نمونه ی «نولوكه» آلمانی نزديك به دو قرن پيش كتابی درباره ی تاريخ قرآن نوشت. ايشان در بيست سالگی دكترای خود را گرفت و پايان نامه ی خود را، «تاريخ قرآن كريم» قرار داد. آن چنان در تاريخ قرآن كاركرد كه تفكّر نوين و روش جديدی در نقادی آيات قرآنی، به اروپا تقديم نمود. به اعتقاد من تمام محققانی كه در اين دويست سال د رغرب درباره ی تاريخ قرآن كار كردند و صدها كتاب نوشتند، براساس كتاب نولوكه بوده است. تمام اين تلا ش ها در بحث تاريخ قرآن به اين قصد بوده كه اثبات كنند قرآن وحی خدا نيست، بلكه برگرفته از شرايط خاص و رخدادهای 23 ساله ای می باشد كه در زمان ادعای در جامعه رخ داده و به آن آيات تبديل شده است! اين جريان، حركت قوی ای است كه دويست سال روی آن كار شده و از كارهايی می باشدكه هنوز نقدی بر آنها انجام نگرفته است.
آقای «گلدزيهر»، مستشرق مجارستانی و يهودی است. ايشان «روش های تفسيری» قرآن را تأسيس كرد. وی كتاب المذاهب التفسيريه فی الا سلا م را نوشت كه دو بار به زبان عربی چاپ شد. اين كتاب به زبان های متعدد دنيا ترجمه شده است. چندی پيش نيز يكی از فضلا ی قم آن را به فارسی ترجمه كرده و نقد مختصری هم درباره اش نوشته است. اين فرد رشته ی جديدی را در علوم قرآنی تأسيس نمود و تا جايی كه توانست، مغرضانه كار كرد. اين امر مهم، از كارهای سنگين مستشرقان است. اين چند نمونه از كارهايی است كه توسط مستشرقان درباره قرآن كريم صورت می گيرد. از اين دست، موارد بسياری وجود دارد.
پژوهه: با توجه به اين كه از جناب عالی، در مجلا ت مقاله ای در نقد دايره المعارف قرآن ليدن چاپ شده است، توضيحی در اين باره بفرماييد؟
زمانی : غربيان، مستشرقان، مسيحيان و يهوديان مشاهده كردند كه دايره المعارف اسلا م در دنيا جا باز كرده؛ بر كرسی تدريس اسلا م شناسی در جهان نشسته اند و موفق شده اند اسلا م را معرفی كنند. فهميدند كه مردم دنيا، نام قرآن را شنيده اند، ولی آن را نديده اند. گرچه ترجمه شده، ولی به دليل اين كه ساختار زبان امروزی را ندارد و تنگناهای ترجمه در آن اعمال می شود، نمی تواند برای محقق غيرمسلمان كافی باشد. احساس كردند كه قرآن به اين شكل به جامعه ی بشری شناسانده نمی شود و برای اين كار بايد معارف قرآن استخراج و تنظيم شده و به دايره المعارف تبديل گردد. بنابراين مستشرقان تصميم گرفتند در تدريس حوزه ی قرآن و تفسير آن بكوشند و قرآن را برای جهان تفسير كنند. از اين رو از سال 1993م، يعنی نزديك به حدود ده سال پيش، خانمی از اساتيد يكی از دانشگاه های آمريكا به نام(jane Dammen Macavliffe) پيش قدم شد؛ ايشان تعدادی از قرآن پژوهان دنيای غرب و چندين كشور را دعوت كرد و موضوع را با آنها در ميان گذاشت. آنان نيز استقبال كردند. مركز اين كار علمی در ليدن قرار دارد.
بدين ترتيب تأليف دايره المعارف قرآن، در ليدن، آغاز شد. آنان موفق شدند نخستين جلد آن را در سال 2000م به زبان انگليسی منتشر كنند. جلد دوم در سال 2001م چاپ شد و در سال بعد جلد سوم آن عرضه گشت.
من مقاله ای را به عنوان آشنايی و نقدی بر دايره المعارف قرآنی ليدن نوشتم كه در مجله ی پژوهش های فلسفی و كلا می دانشگاه قم، در شماره ی جديد آن، چاپ شد. به اعتقاد من تمام مقالا ت اين دايره`المعارف بايد نقادی و ترجمه شوند و به زبان انگليسی منتشر گردند، زيرا خانم مك اوليف در مقدمه ی جلد نخست نقل می كند كه من اميدوارم اين دايره المعارف قرآن، عطش جامعه ی بشری را نسبت به قرآن شناسی تأمين كند و بتواند بهترين مرجع برای قرآن شناسی در جهان باشد.
پژوهه: ظاهراً در ايران هم دايره المعارف قرآنی در حال شكل گيری و تدوين بوده و جلد نخست آن نيز منتشر گرديده است.
زمانی : بله، مركز فرهنگ و معارف قرآن، وابسته به دفتر تبليغات اسلا می، از چندسال پيش مشغول به كار شده است و جلد اول آن را منتشر كرده اند. اميدوارم كه اين گروه بتواند مجموعه ی قوی و كاملی را بنگارد كه قوی تر از كار ليدن باشد. برای اثرگذاری بيش تر پيش نهاد می شود كه اين اثر به عربی و انگليسی ترجمه گردد.
آقای زمانی : شروع كار شرق شناسی - به معنای عام - نزد غربيان به شش قرن پيش از ميلا د بر می گردد. اما خصوص قرآن پژوهی غربيان و مسيحيان و يهوديان كه يك رشته ی اشراق است از سال های اول هجری شروع شد. آنچه كه در اين پرسش مورد نظر شماست، مسايل قرآنی می باشد. شايد در آن زمان كار تخصصی انجام نگرفته باشد، بنابراين آغاز رسمی كار آنان قرن دوازدهم ميلا دی است. دليل انتخاب اين زمان به خاطر اين است كه نخستين بار، در سال 1143م، قرآن كريم توسط كشيش بزرگ كليسای كاتوليك به زبان لاتين ترجمه شد و مورد نقد و بررسی كليسا قرار گرفت.
اين كشيش، «پيترونريبل» (Pitter Venlerabl) يعنی كشيش عالی قدر «بطرس المئجل» می گويند. ايشان به اندلس آمد و نخستين جرقه ی قرآن پژوهی را زد. وی با كمك دو كشيش ديگر و با استفاده از يكی از مسلمانان، توانست قرآن را به زبان لا تين ترجمه كند. اين ترجمه چهارصد سال در خزانه ی محرمانه ی كليسا قرار داشت و تنها كليساييان به آن مراجعه می كردند. آنان به نقادی می پرداختند و مبلغان را تربيت می كردند تا اشكالا ت را ياد بگيرند و به كشورهای اسلا می بروند. اين جريان آغاز قرآن پژوهی استشراق است. اما راجع به قرآن پژوهی غربيان در تحقيقی كه بنده انجام دادم، به اين نتيجه رسيدم كه مستشرقان و دانشمندان مسيحی و يهودی در هشت عرصه ی قرآن پژوهی كار كردند و به فعاليت پرداختند. در حال حاضر نيز به كار خود ادامه می دهند. فهرست زمينه های كاری آنان چنين است:
ترجمه قرآن به زبان های اروپايی، چاپ قرآن كريم؛ معجم نگاری لفظی قرآن؛ تدوين دايره`المعارف؛ تصحيح و احيای كتب خطی قرائات و نشر آنها؛ پژوهش های علمی؛ تأليف كتب و مقالا ت درباره ی قرآن پژوهی؛ معارضه با تحدی قرآن و آوردن سوره های جديد.
پژوهه: فرموديد كه نخستين ترجمه قرآن به طور رسمی از قرن دوازدهم آغاز شد. امروزه چند ترجمه از قرآن به زبان لا تين و زبان های ديگر اروپايی وجود دارد؟
آقای زمانی : تاكنون بيش از صد ترجمه ی قرآن توسط مستشرقان به زبان های مختلف برای استفاده و مسيحيان و يهوديان تهيه شده است. طبق يك آمارگيری چند دهه قبل؛ آلمانی 14 ترجمه، انگليسی 10 ترجمه، ايتاليايی 10 ترجمه، روسی 10 ترجمه، فرانسوی 9 ترجمه، اسپانيايی 9 ترجمه، لا تين 7 ترجمه و هلندی 6 ترجمه از قرآن فراهم آمده است. غير از اين زبان ها، قرآن توسط غيرمسلمانان تاكنون به سی زبان بزرگ دنيا ترجمه شده است و آمار فعلی خيلی بيش از اين ها است.
پژوهه: هدف مترجمان و مستشرقان از ترجمه ی قرآن كريم به زبان های اروپايی چه بوده است؟
زمانی : اگر بخواهيم واقع بينانه برخورد كنيم، نبايد بگوييم همه، مغرضانه يا همه ناصحانه ترجمه كرده اند. واقعيت اين است كه مترجمان و مستشرقان - در مجموع - انگيزه های گوناگونی داشتند. بنده تمامی اسلا م شناسان و قرآن پژوهان غربی را در سه دسته قرار داده ام:
دسته ی اول مستشرقانی هستند كه از كليسا برآمدند. اين افراد كشيش بودند يا در ابتدا، دوره های درسی خود را در مدارس كليسايی گذراندند و فارغ التحصيل شدند. برخی از آنان نيز افرادی بودند كه از طرف كليسا به كارهای قرآنی مأموريت يافتند. من به اين دسته، اسلا م شناس و قرآن پژوه صليبی می گويم. هدف آنها تنها تأمين اهداف صليبی ها بوده است . اين افراد در صدد بودند تا بفهمند با شناخت اسلا م و قرآن چه نقاط ضعفی را می توانند پيدا كنند تا با ثابت كردن آن، مسيحيت را گسترش دهند.
دسته ی دوم مستشرقانی هستند كه به طور رسمی از سوی
وزارت خانه های مختلف دولت های اروپايی و غربی وارد كار شدند. ما شاهد اسلا م شناسانی از غرب هستيم كه مأمور وزارت جنگ يا وزارت خارجه بوده كه مأمور اسلا م شناسی و قرآن شناسی شده اند.
طبعاً كسی كه كارمند وزارت جنگ فرانسه است، برای اسلا م شناسی حقوق می گيرد، معلوم است كه كار او بايد برای مسايل امنيتی و كشورگشايی های فرانسه، منافعی داشته باشد. بسياری از مستشرقانی كه در حوزه اسلا م شناسی قرآن پژوهی فعاليت كرده اند يا مستقيماً كارمند و مأمور بودند يا مأموريت رسمی از طرف وزارت امنيتی نداشتند، ولی از سوی دانشگاه ها، مراكز پژوهشی و شرق شناسی به قرآن پژوهی واسلا م شناسی مأمور می شدند. حقوق مورد نياز آنها نيز از سوی دولت های اروپايی تأمين، و برای قرآن پژوهی، نشر، شرح و تفسير قرآن و مقالا ت مصرف می شد.
هنگامی كه برای انجام چنين كاری، كه ظاهراً ربطی به دولت ندارد، بودجه ای تخصيص می دهند، به يقين سودی در ميان خواهد بود. بنابراين بيش تر اسلا م شناسان و قرآن پژوهان غربی به اين جريانات وابسته هستند. من اسم اين كار را اسلا م شناسی و قرآن پژوهی و استشراق استعماری می گذارم.
طيف سومی از اسلا م شناسان و قرآن پژوهان در غرب هستند كه بی طرف می باشند. آنان حق جويانه به پژوهش مشغول شدند. اين اشخاص از سوی هيچ سازمانی مأموريت رسمی ندارند و خودشان وارد كار شده و فعاليت كرده اند. البته به نتايج متفاوتی رسيده اند؛ برخی از آنها وقتی با قرآن و اسلا م آشنا شدند و حقانيت اسلا م و برتری قرآن بر انجيل را دريافتند، به سرعت مسلمان شدند. تعداد چنين افرادی كم نيست. در كتاب آقای خوروش اصفهانی (ره) اسامی دوهزار نفر از دانشمندان غربی، كه مسلمان شدند، آمده است. ايشان در طی بيست سال اين اسامی را جمعآوری و چاپ نمود. از سوی ديگر، افرادی مانند آقای «هانری كربن»، گرچه جزو مسلمان شده ها نبود، ولی ديدگاه وی نشانه ای از انگيزه های حق جويانه ی ايشان و تمايلا ت فراوانش به اسلا م می باشد.
با اين حساب برخی از افراد دسته ی سوم مسلمان شدند و برخی ديگر در گروه مدافعان اسلا م و قرآن جای گرفتند. برای نمونه «ايزوتسو» يكی از اين دانشمندان غير مسلمان و مستشرقان قرآن پژوه بود و كتاب هايی در دفاع از قرآن، فرهنگ و معارف قرآن نوشته است. يكی از آنها كتابی است به نام "خدا و انسان در قرآن" كه واقعاً مانند يك عالم مسلمان نوشته است.
دنيای غرب دوست دارد كه ما همه مستشرقان را از گروه سوم بدانيم، ولی حقيقت چيز ديگری است. من دو مورد را نقل می كنم: يكی «آبراهام هنكلمان»، راهب بزرگ هامبورگ آلمان، كه در سال 1692م فوت كرد. ايشان ترجمه ی مهمی از قرآن نوشت. وقتی ترجمه اش چاپ شد، مورد اعتراض كشيشان ديگر قرار گرفت كه چرا شما فرهنگ قرآن را در اروپا گسترش داده ايد؟! برای همين ناچار شد در مقدمه ی ترجمه اش تصريح كند كه نشر اين كتاب، در راستای بررسی های زبان عربی و قرآن می باشد.
«لرد فيشو ماراشی»، مترجم ديگری است كه قرآن را در اواخر سال 1698م به لا تين ترجمه كرد. وقتی مورد اعتراض قرار گرفت، اعلا م كرد كه جوهره ی انتشار اين ترجمه، حركت دفاعی از ناحيه ی كاتوليك بر ضد اسلا م است. بطرس الميجل راجع به ترجمه قرآن نيز تصريح كرد كه دست كم علمای مسيحی می توانند با كشف نقاط ضعف قرآنی، ايمان پيروان مسيحيت را در برابر تبليغ اسلا م واكسينه كنند تا جاذبه های ناچيز قرآن در ديدگاه آنها تغييری ايجاد نكند! چنين سخنانی نشان دهنده ی انگيزه ی منفی آنها از انجام اين عمل به ظاهر خوب می باشد.
پژوهه: آيا چاپ قرآن كريم نخستين بار توسط مستشرقان انجام گرفته يا مسلمانان؟
زمانی : قرآن برای نخستين بار در دنيا توسط دستگاه های كليسا چاپ شد. پيش از آن درميان مسلمان ها تكثير قرآن توسط نسخه برداری های كاتبان انجام می گرفت و به هرحال سير تطور خط را در پی داشت. اين جريان به شكوفايی خطوط اسلا می منجر شد. به اعتقاد من تطورات خطوط اسلا می، مرهون بركت استنساخ قرآن بوده و بدون آن شاهد چنين جريانی می بوديم.
پژوهه: آيا تاريخ نخستين چاپ قرآن توسط مستشرقان مشخص است؟
زمانی : اين امر نخستين بار در سال 1499م (اواخر قرن پانزدهم) يعنی پانصدسال پيش، انجام شد و نخستين چاپ در بندقيه (شهر ونيز ايتاليا، كه پايگاه كاتوليك است) انجام گرفت.
نسخ آن پس از چاپ بلا فاصله به دست كليسا جمعآوری شد. آنان استدلا ل كردند كه چاپ قرآن، برای آنها اثر منفی خواهدداشت. پس از جمعآوری نيز همه را سوزاندند. چاپ و انتشار قرآن مدتی ممنوع بود.
در سال 1518م، يعنی نزديك به نوزده سال پس از آن جريان، بارديگر گفت وگوهای بين سران كليسا سرگرفت و به اين نتيجه رسيدند كه چاپ قرآن، با ترجمه هايی كه می شود، می تواند مورد استفاده كليسا قرار بگيرد. به همين دليل دوباره در بندقيه اقدام به چاپ شد و اين روند ادامه پيدا كرد. اين كتاب آسمانی تا سال 1800م - متأسفانه - در جهان اسلا م چاپ نگرديد! قرآن برای نخستين بار در سال 1803م در غازان (از مراكز دينی روسيه) چاپ گرديد. پس از آن در كلكته، قاهره، بمبئی، استانبول و سپس ايران (در تبريز و پس از آن در تهران) اين كار انجام گرديد. با اين حساب كشورهای اسلا می سيصد سال پس از غربی ها اقدام به اين كار كردند!
پژوهه: آيا ترجمه های مستشرقان، از ديدگاه محتوايی، مورد نقد قرار گرفته است؟
زمانی : ترجمه هايی كه از طرف مستشرقان صورت گرفته بايد دسته بندی شود. برخی از ترجمه ها هم ترجمه ی گزيده هايی از قرآن كريم است. اين گزينش ها به دو صورت انجام گرفته است؛ يكی گزينش هدف دار و ديگری گزينش بخش هايی از قرآن.آنهايی كه هدف دار بوده، طبيعی است كه منفی می باشد. اما ترجمه های كامل، به نظر من سه دسته هستند: نوع اول، ترجمه های معاندانه می باشند كه بيش تر برخی از مطالب را غلط ترجمه كردند و به جامعه ارائه دادند. نمونه های چنين ترجمه هايی جمعآوری شده است. بخش دوم ترجمه هايی است كه جاهلا نه انجام گرفته است؛ يعنی خطاهای زيادی در آن وجود دارد كه از ناآگاهی مترجم غربی نسبت به ويژگی های زبان عربی يا ويژگی های مفاهيم و معارف اسلا می سرچشمه می گيرند؛ بيش ترين ترجمه ها در اين بخش قرار دارند. بخش سوم، ترجمه هايی است كه تلا ش گرديده تا درست باشد. اگر خطا هم داشته باشند، اندك است. از اين ترجمه ها تعداد كمی وجود دارد.
پژوهه: آيا مستشرقان نقشی در معجم های قرآن داشته اند؟
زمانی : متأسفانه آغازگران معجم نويسی برای قرآن مستشرقان بوده اند. در گذشته هرگاه طلا ب ما می خواستند درباره ی يكی از موضوع های قرآن تدبّری داشته باشند، به مشكل بر می خوردند. ورق زدن تمام قرآن كار مشكلی بود. به عنوان مثال بايد آياتی را كه در مورد «صبر» آمده، جمع می كردند و ارائه می دادند؛ اين كار برای آنها مشكل بود.
برای چنين تحقيقی لا زم بود كه واژه ی صبر در قرآن تتبع شود و مشتقات آن كنار هم قرار بگيرد تا بتوان مفهوم صبر در قرآن را به طور كامل دريافت كرد. چنين پژوهشی را در گذشته نداشته ايم و علمای قديم ما عميقانه وارد اين موضوع نشده اند. نخستين كسی كه وارد اين كار شد آقای «فلوگل» آلمانی است كه نزديك به دويست سال پيش اقدام كرد. با استفاده از كتاب ها و ترجمه های قرآنی تلا ش كرد تا به اين مفاهيم دست پيدا كرده و نخستين معجم الفاظ قرآن را تهيه كند.اين كتاب در سال 1842، يعنی نزديك به 160 سال پيش، چاپ شد. سپس به عربی ترجمه گشت و با نام نجوم القرآن، در لا يپزيك آلمان، چاپ شد. هفتاد، هشتاد سال از اين جريان گذشت و ما نيز كاری در اين زمينه انجام نداديم. سرانجام آقای محمد فؤاد عبدالباقی به اين مجموعه دست رسی پيدا كرد و مشاهده نمود كه معجم بسيار خوبی است. ايشان اين كتاب را ويرايش كرد و به عربی كامل در آورد. سپس با نام المعجم المفهرس لا لفاظ القرآن الكريم چاپ كرد و در اختيار امت اسلا می داد.
اما اين كار برای قرآن پژوه كافی نبود. برای نمونه، اگر محقق بخواهد آيه ای درباره ی جهاد پيدا كند، اين معجم فقط می تواند لفظ جهاد و مشتقات آن را پيدا نمايد، در حالی كه جهاد به تعبيرات گوناگونی مانند قتال، صلح، ولا يت و بطانه در قرآن آمده است. آنها فكر كردند بايد معجم موضوعی هم نوشته شود. من در دوران طلبگی ام دوست داشتم آياتی راجع به موضوعات قرآن جمعآوری كنم. سرانجام آنچه را كه می خواستم، در كتابی به نام تفصيل آ يات القرآن الكريم يافتم و اين كتاب را خريدم؛ و از آن استفاده می كردم. روی جلدكتاب به نام آقای محمدفؤاد عبدالباقی می باشد. چندی پيش كه كتب مستشرقان را بررسی می كردم و زندگی نامه ی «ژول لابوم» فرانسوی را می خواندم. مشاهده كردم كه يكی از تأليفات ايشان كتاب تفصيل آيات قرآن كريم می باشد. به كتاب مراجعه كردم؛ ديدم آقای عبدالباقی در مقدمه به اين نكته اشاره كرده است كه ژول لابوم فرانسوی كتاب خوبی نوشته است و به درد علما می خورد. من نيز آن را به عربی ترجمه نمودم. البته پس از چندی به فارسی هم ترجمه شد؛ در سال 1313 هجری قمری (نزديك به 110 سال پيش) آقای محمدحسن خان صنيع الدوله اين كتاب را با نام كشف المطالب از فرانسه به فارسی ترجمه كرد. پس از آن هم بار ديگر آقای كيكاوس ملك منصور آن را با نام تفصيل الا يات ترجمه نمودند. جای تأسف بسيار دارد كه ما در اين رشته از علوم قرآنی نيز عقب هستيم.
پژوهه: دانشمندان غربی و مستشرقان درباره ی قرآن پژوهی چه كتاب هايی نوشته اند؟
زمانی : در اين باره آمار بسيار مفصلی وجود دارد. بايستی اسامی كتب و مقالا تی كه راجع به اسلا م و قرآن داشته اند، در مجموعه ای جمعآوری كرد. دكتر «ادوارد سعيد»، استاد دانشگاه كلمبيای نيويورك با بيش از 35 سال تدريس زبان های شرقی، نوشته بود كه بدانيد غربيان و مستشرقان كار علمی بزرگی انجام داده اند. آنان تا سال 1850م نزديك به 000/60 عنوان كتاب درباره ی شرق و اسلا م نوشته اند.
از كارهای سنگينی كه استشراق درباره ی اسلا م انجام داد، تدوين كتاب(Encyclopedia of islam) دايره`المعارف اسلا م بود. اين كتاب در سال 1913م، يعنی نزديك به نود سال پيش، در ليدن چاپ شد. ليدن، از شهرهای علمی و پركار اسلا م شناسی دنيای غرب است كه در هلند قرار دارد. هم زمان تصميم گرفتند كه به سه زبان انگليسی، فرانسه و آلمانی منتشر كنند و به تمام مراكز اسلا م شناسی ودانشگاه های دنيا بفرستند تا اين منبعی برای اسلا م شناسی در جامعه باشد. مهم ترين مرجع اسلا م شناسی دنيا، همين كتاب است. دنيا، اسلا می را می شناسد كه مسيحيان و يهوديان ترسيم كرده اند! ما تا سال 1950م بی خبر بوديم. در اين سال الا زهر تلا ش كرد تا اين كتاب را به زبان عربی ترجمه كند. گروهی از اساتيد الا زهر مشغول به كار شدند و اين دايره المعارف را به عربی ترجمه كردند.
اين ترجمه هم اكنون در پانزده جلد بزرگ جمعآوری شده است. جالب اين است كه هنوز موفق نشده اند به اتمام برسانند و تا حرف «ع» ترجمه كرده اند و هم اكنون در كتاب خانه ی بزرگ قم وجود دارد. مايه ی تأسف است كه بسياری از طلا ب از جايگاه عظيم چنين دايره المعارفی در سطح دنيا آگاهی ندارند. در دايره المعارف مذكور مقالا ت متعددی درباره ی شيعه و قرآن وجود دارد. وقتی ترجمه ی اين كتاب به عربی آغاز شد، مترجمان اندكی در پاورقی ها نقد زدند، ولی نقدها جرقه ای شد تا مؤلفانش آگاه شوند كه بايد مفصل تر بنويسند. به همين دليل روش جديدی را از سال 1950م آغاز كردند؛ آنان تصميم گرفتند تمامی دايره المعارف را بازنويسی و حدوداً دوبرابر كنند. ويرايش جديد اين كار انجام شد و به دو زبان انگليسی و فرانسه منتشر گرديد. اين جريان از پنجاه سال پيش آغاز گرديده، در حالی بسياری از كه ما كاملا ً بی خبريم كه اين دايره المعارف چه مطالب اشتباهی را به نام اسلا م به جهان ارائه می دهد.
پيش نهاد من اين است كه همه ی فضلا ، نويسندگان و مسؤولا ن اين دايره المعارف را، با جديت تمام، در دستوركار ترجمه و نقادی خود قرار دهند. جا دارد كه به اندازه ای كه آنها نوشته اند، ما نيز بنگاريم.
اين، يكی از كارهای آنان بود. كارهای ديگری هم در بخش قرآنی انجام شده كه مورد نقد قرار نگرفته است. برای نمونه ی «نولوكه» آلمانی نزديك به دو قرن پيش كتابی درباره ی تاريخ قرآن نوشت. ايشان در بيست سالگی دكترای خود را گرفت و پايان نامه ی خود را، «تاريخ قرآن كريم» قرار داد. آن چنان در تاريخ قرآن كاركرد كه تفكّر نوين و روش جديدی در نقادی آيات قرآنی، به اروپا تقديم نمود. به اعتقاد من تمام محققانی كه در اين دويست سال د رغرب درباره ی تاريخ قرآن كار كردند و صدها كتاب نوشتند، براساس كتاب نولوكه بوده است. تمام اين تلا ش ها در بحث تاريخ قرآن به اين قصد بوده كه اثبات كنند قرآن وحی خدا نيست، بلكه برگرفته از شرايط خاص و رخدادهای 23 ساله ای می باشد كه در زمان ادعای در جامعه رخ داده و به آن آيات تبديل شده است! اين جريان، حركت قوی ای است كه دويست سال روی آن كار شده و از كارهايی می باشدكه هنوز نقدی بر آنها انجام نگرفته است.
آقای «گلدزيهر»، مستشرق مجارستانی و يهودی است. ايشان «روش های تفسيری» قرآن را تأسيس كرد. وی كتاب المذاهب التفسيريه فی الا سلا م را نوشت كه دو بار به زبان عربی چاپ شد. اين كتاب به زبان های متعدد دنيا ترجمه شده است. چندی پيش نيز يكی از فضلا ی قم آن را به فارسی ترجمه كرده و نقد مختصری هم درباره اش نوشته است. اين فرد رشته ی جديدی را در علوم قرآنی تأسيس نمود و تا جايی كه توانست، مغرضانه كار كرد. اين امر مهم، از كارهای سنگين مستشرقان است. اين چند نمونه از كارهايی است كه توسط مستشرقان درباره قرآن كريم صورت می گيرد. از اين دست، موارد بسياری وجود دارد.
پژوهه: با توجه به اين كه از جناب عالی، در مجلا ت مقاله ای در نقد دايره المعارف قرآن ليدن چاپ شده است، توضيحی در اين باره بفرماييد؟
زمانی : غربيان، مستشرقان، مسيحيان و يهوديان مشاهده كردند كه دايره المعارف اسلا م در دنيا جا باز كرده؛ بر كرسی تدريس اسلا م شناسی در جهان نشسته اند و موفق شده اند اسلا م را معرفی كنند. فهميدند كه مردم دنيا، نام قرآن را شنيده اند، ولی آن را نديده اند. گرچه ترجمه شده، ولی به دليل اين كه ساختار زبان امروزی را ندارد و تنگناهای ترجمه در آن اعمال می شود، نمی تواند برای محقق غيرمسلمان كافی باشد. احساس كردند كه قرآن به اين شكل به جامعه ی بشری شناسانده نمی شود و برای اين كار بايد معارف قرآن استخراج و تنظيم شده و به دايره المعارف تبديل گردد. بنابراين مستشرقان تصميم گرفتند در تدريس حوزه ی قرآن و تفسير آن بكوشند و قرآن را برای جهان تفسير كنند. از اين رو از سال 1993م، يعنی نزديك به حدود ده سال پيش، خانمی از اساتيد يكی از دانشگاه های آمريكا به نام(jane Dammen Macavliffe) پيش قدم شد؛ ايشان تعدادی از قرآن پژوهان دنيای غرب و چندين كشور را دعوت كرد و موضوع را با آنها در ميان گذاشت. آنان نيز استقبال كردند. مركز اين كار علمی در ليدن قرار دارد.
بدين ترتيب تأليف دايره المعارف قرآن، در ليدن، آغاز شد. آنان موفق شدند نخستين جلد آن را در سال 2000م به زبان انگليسی منتشر كنند. جلد دوم در سال 2001م چاپ شد و در سال بعد جلد سوم آن عرضه گشت.
من مقاله ای را به عنوان آشنايی و نقدی بر دايره المعارف قرآنی ليدن نوشتم كه در مجله ی پژوهش های فلسفی و كلا می دانشگاه قم، در شماره ی جديد آن، چاپ شد. به اعتقاد من تمام مقالا ت اين دايره`المعارف بايد نقادی و ترجمه شوند و به زبان انگليسی منتشر گردند، زيرا خانم مك اوليف در مقدمه ی جلد نخست نقل می كند كه من اميدوارم اين دايره المعارف قرآن، عطش جامعه ی بشری را نسبت به قرآن شناسی تأمين كند و بتواند بهترين مرجع برای قرآن شناسی در جهان باشد.
پژوهه: ظاهراً در ايران هم دايره المعارف قرآنی در حال شكل گيری و تدوين بوده و جلد نخست آن نيز منتشر گرديده است.
زمانی : بله، مركز فرهنگ و معارف قرآن، وابسته به دفتر تبليغات اسلا می، از چندسال پيش مشغول به كار شده است و جلد اول آن را منتشر كرده اند. اميدوارم كه اين گروه بتواند مجموعه ی قوی و كاملی را بنگارد كه قوی تر از كار ليدن باشد. برای اثرگذاری بيش تر پيش نهاد می شود كه اين اثر به عربی و انگليسی ترجمه گردد.
