دین؛ تقویت‌کننده نگرش زیست‌محیطی و اصلاح سبک زندگی
مسئول مؤسسه گفتمان اخلاق و ادیان گفت: دین با فراهم کردن چارچوب‌های اخلاقی، هویتی و رفتاری می‌تواند منبعی قدرتمند برای تقویت نگرش زیست‌محیطی و اصلاح سبک زندگی انسان باشد.
قرآن کریم به‌عنوان کتاب هدایت انسان نگاه ژرف و عمیق به جایگاه طبیعت و مسئولیت انسان در قبال آن دارد، تعالیم قرآنی، انسان را «خلیفه خدا در زمین» معرفی کرده و او را به اعتدال، پرهیز از اسراف و حفظ توازن در آفرینش فرامی‌خواند.
توجه به این آموزه‌ها می‌تواند الگویی ارزشمند برای اصلاح سبک زندگی فردی و اجتماعی در راستای مراقبت از محیط زیست باشد، از همین‌رو بررسی نسبت دین و محیط زیست در پرتو قرآن کریم ضرورتی انکارناپذیر در جامعه اسلامی به‌شمار می‌رود.
خبرنگار ایکنا از قم در گفتوگو با روح‌الله رحمانی‌شمس، مسئول مؤسسه گفتمان اخلاق و ادیان به تببین سخنان قرآن کریم درخصوص محیط زیست و طبیعت پرداخت. مشروح این گفتوگو را در ادامه می‌خوانیم:
ایکنا- دین به‌عنوان سرچشمه الگوبرداری برای دین‌داران خود و عامل تأثیرگذاری در سبک زندگی آنان در حفظ محیط زیست چگونه نقش‌آفرینی می‌کند؟
اگر به دین، به‌عنوان یک نظام فکری و ارزشی نگریسته شود، می‌تواند نقشی بسیار مهم و تأثیرگذار در حفظ محیط زیست داشته باشد؛ از این جهت که دین برای دین‌داران، منبعی الهام‌بخش برای سبک زندگی و نیز در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی و رفتاری محسوب می‌شود.
دین با فراهم کردن چارچوب‌های اخلاقی، هویتی و رفتاری می‌تواند منبعی قدرتمند برای تقویت نگرش زیست‌محیطی و اصلاح سبک زندگی انسان باشد؛ برای دین‌داران، الگوگیری از تعالیم دینی می‌تواند به نهادینه شدن فرهنگ حفاظت از محیط زیست منجر شده و راهی برای ایجاد توسعه‌ای پایدار و معنوی فراهم آورد، در پاسخ به این پرسش می‌توان به برخی موارد توجه کرد.
می‌توان اصول اخلاقی درباره طبیعت را از دین برداشت کرد؛ در اندیشه دین‌داران، طبیعت آفریده خداوند بوده و امری مقدس تلقی می‌شود، بنابراین آسیب رساندن به آن نیز نوعی گناه یا بی‌احترامی به خالق شمرده می‌شود. خداوند در آیه 56 سوره مبارکه اعراف می‌فرماید: «وَلا تُفْسِدُوا فِی الأرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها...؛ در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید.»
ایکنا- در قرآن کریم به انسان «خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ» انسان اطلاق شده است، این معرفی چه مسئولیت‌هایی را در پی دارد؟
متون دینی ترویج‌کننده سبک زندگی ساده، متعادل و مسئولانه هستند. اسلام اغلب انسان را به قناعت، اعتدال، زهد و پرهیز از اسراف فرامی‌خواند که این ارزش‌ها می‌توانند به‌صورت مستقیم بر کاهش مصرف‌گرایی، حفظ منابع طبیعی و کاهش تولید زباله تأثیرگذار باشند. در آیه 27 سوره مبارکه اسراء آمده است: «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ...؛ اسراف‌کاران برادران شیطان‌اند.»
متن دینی به انسان احساس مسئولیت در برابر خلقت می‌دهد؛ ادیان معمولاً انسان را به‌عنوان خلیفه خدا در زمین معرفی می‌کنند، این نگاه، وظیفه‌ای اخلاقی برای محافظت از همه موجودات زنده و طبیعت بر دوش انسان می‌گذارد؛ در اسلام نیز انسان «خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ» خوانده شده است و این جانشینی نیز می‌تواند به‌عنوان مسئولیت در برابر زمین و منابع آن برداشت شود و نه تسلط و بهره‌برداری بی‌رویه از این منابع.
در بسیاری از محتوا‌های دینی ایجاد انگیزه دینی برای حفاظت از محیط زیست دیده می‌شود؛ وعده پاداش و عقاب در بسیاری از ادیان می‌تواند انگیزه‌ای قوی برای رفتار مسئولانه نسبت به طبیعت باشد و اگر فردی باور داشته باشد که حفظ یا تخریب طبیعت در آخرت مورد حسابرسی قرار می‌گیرد، احتمال بیشتری دارد که در رفتار زیست‌محیطی خود تجدیدنظر کند.
شخصیت‌های دینی غالباً به‌عنوان الگویی برای زندگی معرفی می‌شوند؛ زندگی پیامبران، امامان و بزرگان دینی اغلب حاوی الگو‌هایی از هم‌زیستی مسالمت‌آمیز با طبیعت است. به‌طور نمونه، روایات متعددی درباره کاشت درخت، مهربانی با حیوانات و پرهیز از تخریب طبیعت در سیره پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) وجود دارد.
ایکنا- چه آیاتی از قرآن کریم به مسئولیت‌پذیری انسان در قبال طبیعت و محیط زیست اشاره دارد؟
قرآن به‌عنوان کتاب مقدس اسلام، به رابطه انسان و طبیعت و نیز مسئولیت او در قبال زمین، آب، هوا، گیاهان و سایر موجودات زنده اشاره‌هایی کرده است.
خلافت انسان بر زمین
«وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً؛ و هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار خواهم داد.» (سوره بقره، آیه ۳۰)؛ مفهوم «خلیفه‌الله» بودن انسان، می‌تواند دلالت بر مسئولیت، امانت‌داری و مدیریت او داشته باشد و تمام این مسائلی که اشاره به وظایف انسان در قبال تمامی آنچه وی برای آن به عنوان خلیفه الهی معرفی شده است، انسان موظف است زمین را آباد کند، نه آن را تباه و فاسد کند.
نهی از فساد در زمین
«وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا؛ و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید.» (سوره اعراف، آیه ۵۶)؛ خطاب آیه عام بوده و هرگونه فسادی را در زمین شامل می‌شود و با توجه به عمومیت آیه می‌توان مصادیق زیادی از جمله هرگونه آلودگی، تخریب منابع طبیعی، نابودی گونه‌های زیستی، قطع درختان بی‌رویه و آلایش هوا و آب که از مصادیق فساد در زمین محسوب می‌شود را شامل شود.
رعایت میانه‌روی و نهی از اسراف
«کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛ بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خدا اسراف‌کاران را دوست ندارد.»(سوره اعراف، آیه ۳۱)؛ اسراف جزو موضوعاتی است که در قرآن و روایات به آن پرداخته شده و دارای خطابات تند و سرزنش‌گونه‌ای است، از جمله مصادیق اسراف و خروج از میانه‌روی در مصرف آب، غذا، انرژی و منابع طبیعی که نه‌تنها غیراخلاقی بلکه خلاف دستورات الهی است را شامل می‌شود.
امانت بودن زمین و منابع آن
«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَ حَمَلَهَا الْإِنسَانُ؛ ما امانت الهی را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، پس آن‌ها از حمل آن سر باز زدند، اما انسان آن را پذیرفت.» (سوره احزاب، آیه ۷۲)؛ در این آیات اشاره به این دارد که زمین و آنچه در آن است امانتی الهی در دست انسان است، بنابراین باید با امانت‌داری و مسئولیت با آن رفتار کرد.
توازن و نظم در آفرینش طبیعت
«وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ؛ و آسمان را برافراشت و تراز عدالت را برقرار کرد. تا در تراز طغیان نکنید.»(سوره الرحمن، آیات ۷ و ۸)؛ این آیه به نظم و تعادل در طبیعت اشاره دارد، از جمله مسائلی که به انسان مرتبط است و در چند دهه اخیر متاسفانه شاهد به هم‌ریختگی و گسست در این مسئله هستیم عدم توازن در طبیعت است، انسان نباید این توازن را با رفتار‌های مخرب برهم بزند زیرا برهم خوردن آن، تبعات جهانی خواهد داشت.
سهم موجودات دیگر در طبیعت
«وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ؛ و زمین را برای همه موجودات زنده قرار داد.» (سوره الرحمن، آیه ۱۰)؛ زمینی که در آن زیست می‌کنیم تنها برای انسان نیست بلکه همه موجودات زنده در آن حق حیات دارند، بهره‌برداری از طبیعت نباید منجر به نابودی سایر گونه‌ها شود، آنچه امروزه به نام بهره‌برداری از منابع طبیعی از آن یاد می‌شود و موجب تخریب بسیاری از زیستگاه‌ها و جانداران شده و در حال حاضر نیز با مسئله تغییرات اقلیمی مواجه است، کاری است که انسان بر خلاف آنچه دستورات دینی بیان کرده‌اند در آن زیاده‌روی کرده و حیات خود و نسل‌های آینده و سایر جنبندگان و محیط زیست را با خطر مواجه کرده است.
ایکنا- آیا تعبیر محیط زیست و واژه طبیعت در قرآن مطرح شده است؟ آیا تفاوتی میان آن‌ها وجود دارد؟
در قرآن کریم، واژه «محیط زیست» به‌معنای امروزی آن که شامل کلیت عوامل طبیعی، انسانی و اجتماعی است، به‌صورت مستقیم ذکر نشده، چراکه این اصطلاح مفهومی نسبتاً جدید و علمی است، اما قرآن بار‌ها به مفاهیمی مرتبط با طبیعت، زمین، آسمان، موجودات زنده و نظام آفرینش اشاره کرده است.
محیط زیست در قرآن
اصطلاح «محیط زیست(environment) یک مفهوم علمی اجتماعی جدید است و به‌تنهایی سازنده معنا و مفهوم خاصی نیست بلکه از ترکیب عوامل طبیعی (زمین، هوا، آب، گیاهان و حیوانات) و انسانی (فرهنگ، جامعه، اقتصاد) تشکیل شده است.
هر چند در دوران جدید دیگر می‌تواند به تنهایی دربرگیرنده تمام این مسائل باشد، در قرآن چنین واژه‌ای مستقیم ذکر نشده است زیرا در ادبیات قرآنی و دوران نزول قرآن چنین مسئله‌ای دارای اهمیت قابل توجهی به شکل امروزین نبوده است، اما بسیاری از آیات مربوط به زمین، آسمان، آب‌ها، گیاهان و حیوانات، اصول بنیادین حفاظت از محیط طبیعی را بیان می‌کنند.
طبیعت و معادل‌های آن در قرآن
واژه «طبیعت» نیز به‌معنای علمی و امروزی در قرآن وجود ندارد، اما مفاهیم نزدیک و مشابه زیادی که بتواند در قالب واژه‌هایی نزدیک به طبیعت بیان شود و معانی و مفاهیم آن را برساند ذکر شده است که شامل خلقت(خلق)، آفرینش(صُنع، خلق)، زمین(الأرض)، آسمان(السماء)، نظام جهان(سنن الله، نظام) و موجودات زنده(حیوانات، نباتات) می‌شود.
به‌طور نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ؛ آفرینش آسمان‌ها و زمین»، «فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ؛ به مکان‌های ستارگان قسم»، «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا؛ اوست که زمین را برای شما رام کرده است.»
ایکنا- آیا انسان برای استفاده ناصحیح و تخریب محیط زیست در قرآن کریم مورد سرزنش و نکوهش قرار گرفته است؟
در پاسخ به سؤالات قبل بیان شد که واژه محیط زیست و حتی طبیعت از واژه‌های دوران جدید بوده و در ادبیات بیانی قرآن به این شکل استفاده نشده است، اما درباره استفاده ناصحیح و تخریب محیط زیست می‌توان به نمونه‌هایی به فراخور ادبیات قرآنی اشاره کرد.
قرآن بار‌ها انسان را به خاطر استفاده ناصحیح، اسراف، تخریب و فساد در محیط زیست مورد سرزنش و نکوهش قرار داده است، این موضوع در قالب آیات متعددی آمده که انسان را از تخریب زمین و برهم زدن نظم الهی برحذر می‌دارد و از او می‌خواهد که با مسئولیت و اعتدال با طبیعت رفتار کند.
فساد و تباهی در زمین پس از اصلاح آن: «وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا» (سوره اعراف، آیه ۵۶)
سرزنش اسراف‌کاران: «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ» (سوره اسراء، آیه ۲۷)
پاداش و عذاب به خاطر رفتار ناصحیح نسبت به طبیعت: اگر فساد بر روی زمین به نوعی تخریب و ویرانگری طبیعت و محیط زیست را نیز شامل شود می‌تواند از مصادیق آن باشد. «وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ» (سوره بقره، آیه ۲۰۵)
یادآوری مسئولیت امانت‌داری به انسان: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ» (سوره احزاب، آیه ۷۲)
گفتوگو از الهام حلاجیان
انتهای پیام
