هنر خوشنویسی ایران در آستانه فراموشی

علی‌اصغر نظری حائل، کاتب قرآن کریم، مدیر انجمن خوشنویسان استان قم و مدیر انجمن خوشنویسی بسیج کل کشور، در گفت‌وگو با ایکنا از قم، در پاسخ به معرفی خود و سوابق تحصیلی و چگونگی خوشنویس شدن خویش بیان کرد: متولد ۱۳۵۵ در شهر قم هستم. در دوره متوسطه دوم، در رشته علوم انسانی تحصیل کردم و سپس در رشته علوم سیاسی در دانشگاه به ادامه تحصیل پرداختم. در دوران متوسطه اول، بدلیل دبیر هنر خیلی خوبی که داشتم و دوست دارم که اسمشان را هم ذکر کنم، آقای عبداللهی، با خوشنویسی آشنا و علاقه‌مند شدم اما این آشنایی با هنر خوشنویسی در دوران دانشجویی بیشتر شد و تصمیم گرفتم که بطور جدی با شرکت در کلاس‌های تخصصی خوشنویسی را ادامه دهم.

بیشتر بخوانید:

• کاتبان قرآن آثار خود را به شیوه جذاب برای نسل جوان ارائه دهند
• ظرفیت فروش آثار خوشنویسی در خارج از کشور فراهم شود
• ضرورت تغییر دیدگاه‌ها در هنر کتابت قرآن
• چالش‌های نمود زیبایی‌های هنری در کتابت قرآن

وی ادامه داد: همین باعث شد که دیگر در دانشگاه رشته علوم سیاسی را ادامه ندهم و علاقه به خوشنویسی باعث ادامه تحصیل در رشته ادبیات فارسی در دانشگاه شد. از سال ۱۳۷۵ به صورت جدی وارد عرصه خوشنویسی شدم و درجات ممتاز و فوق ممتاز را کسب کردم و گرایش بنده بیشتر در حوزه خط ثلث است. 

مدیر انجمن خوشنویسان قم، ضمن معرفی خط ریحان و یکی از خوشنویسان شاخص این گرایش ابراز کرد: یکی از شاخه‌های خط ثلث، خط ریحان است که در گذشته‌های خیلی دور قرآن را به این خط می‌نوشتند و تقریبا سرآمدان اساتید رشته خط ریحان، مرحوم یاقوت مستعصمی است که کتابت شیرین و زیبایی دارند و متعلق به دوره تیموریان است. بنده نیز با الهام از خط ایشان، قرآن را در ۷۵۰صفحه با خط ریحان کتابت کردم که اکنون در دست هنرمندان تذهیب‌کار است و روند پایانی خود را می‌گذراند.

وی در پاسخ به این سوال که هنر کتابت قرآن را از چه سالی آغاز کردید، گفت: این هنر را از سال ۱۳۹۴ آغاز کردم که تا سال ۱۳۹۶، کتابت یک قرآن کامل طول کشید. استاد شفیع مازندرانی اولین استاد من در خط نستعلیق بودند. همچنین در محضر استاد رضاییان و عبدالرضایی نیز در خط ثلث و نسخ شاگردی کردم. 

نظری‌حائل در خصوص چگونگی آغاز کتابت قرآن بیان کرد: زمانی‌که به کتابت قرآن به خط ریحان اقدام شد، با چند تن از خوشنویسان مذاکره شده بود که به نتیجه‌ای نرسیده بود. در همین حین از ما نمونه‌ خطی گرفتند که یک صفحه را کتابت کردم و پس از بررسی‌های انجام شده، کتابت قرآن به من محول شد. پیش از آن نیز در کتابت بخش‌هایی از قرآن اعم از سوره یس و سور جزء۳۰ قرآن به خط نسخ فعالیت داشتم که نهایتا طی آن کار دسته جمعی، قرآنی به خط نسخ به آستان مقدس حضرت ابالفضل العباس(ع) اهدا شد.

وی در همین خصوص ادامه داد: تا سال ۱۳۹۴ فردی قرآن را به خط ریحان به صورت دستی کتابت نکرده بود به‌جز چند موردی که به صورت نرم‌افزاری کتابت شده بود و این خط داشت به فراموشی سپرده می‌شد که مسئولیت نگاشتن آن در آن سال را به عهده گرفتم.

این کاتب قرآن کریم در پاسخ به این سوال که چرا کتابت قرآن را از بین هنرهای قرآنی انتخاب کرده است، بیان کرد: در هنر خوشنویسی گرایش‌های متنوعی وجود دارد. با همه خط‌ها قرآن نوشته شده اما آن خطی که بیش از خطوط دیگر قابلیت کتابت قرآن را دارد، خط نسخ و ثلث است که در ادوار گذشته نیز قرآن‌های زیادی به خط نسخ کتابت شده است و بسیار نفیس و با ارزش است اما به خط ریحان که نوعی قرآن موزه‌ای و تزئینی محسوب می‌شود، قرائت از روی این خط سخت‌‌تر است.

وی افزود: هر خوشنویسی آرزوی این را دارد که در طول عمر هنری خویش، قرآن را کتابت کند. سنگین‌ترین وزنه‌ای که در خوشنویسی می‌توان زد، کتابت قرآن است و مانند این است که شناگری بخواهد پهنای دریایی را شنا کند‌. خوشنویس باید دقت داشته باشد که ترتیب صفحات در کتابت قرآن کریم، از بین نرود. از همین رو، بعضی از کاتبان طبق تجربه‌ای که در حین کتابت بدست می آوردند، اجزا آخر قرآن را بهتر از اوایل می‌نویسند. به همین خاطر گاهی اوقات خوشنویسان اجزاء ابتدایی را مجددا کتابت می‌کنند.

نظری‌حائل ضمن معرفی برخی کاتبان الگو و افراد برجسته در این حوزه و گرایش، بیان کرد: از مهم‌ترین آن‌ها می‌شود به محمدابراهیم قمی اشاره کرد که در ادوار گذشته قرآن کتابت می‌کردند و استاد مرحوم نی‌ریزی بودند. همچنین می‌توان به استاد وصال شیرازی و فرزندانشان، زین‌العابدین اصفهانی که معروف اشرف الکتاب بود، برادران ارسنجانی و محمدشفیع تبریزی اشاره کرد که قرآن‌های نفیس و تراز اولی را کتابت کرده‌اند که در موزه‌ها نگهداری می‌شود. اما از آن‌جایی که قرآنی که کتابت کردم، می‌بایست به خط ریحان باشد، از استاد یاقوت مستعصمی الهام و الگو گرفتم که از خوشنویسان خیلی قدیمی است.

چالش‌های خوشنویسان در کتابت قرآن

وی در پاسخ به این سوال که چالش‌ها و موانع پیش‌روی کتابت قرآن چه چیزهایی است، اظهار کرد: هنر کتابت قرآن یک بخش ویژ‌ه‌ و مضاعفی از خوشنویسی است. کسانی که این هنر را وارند، زحمت و ممارست بسیار زیادی را متحمل شده‌اند که به این عیار از هنر دست پیدا کرده‌اند. در گذشته، حکومت‌ها از کاتبان حمایت می‌کردند و بدلیل عدم وجود صنعت چاپ، برای اینکه کتاب‌ها تکثیر شود، کاتبان تمام عمر خویش را در این راه می‌گذاشتند. به روایتی آمده که مرحوم نی‌ریزی تا ۳۰۰ قرآن کتابت کرده است. این تعداد بیانگر اهمیت کاری است که یک کاتب کل عمر خود را گذاشته است.

وی عدم حمایت دولت را از کاتبان چالش کتابت قرآن دانست و بیان کرد: متاسفانه در دوره معاصر علی‌رغم اینکه تعداد کاتبان قرآن بیش از گذشته است و بسیار هنرمند هستند، آن‌طور که باید، مجموعه‌های دولتی، وزارت ارشاد و متولیان امور قرآنی به این کاتبان توجه نمی‌کنند و صرفا به قرائت و حفظ قرآن کریم پرداخته شده و به این قسمت از فعالیت‌های قرآنی که بسیار هم اهمیت دارد و باید تمدن و تاریخ کتابت قرآن حفظ شود، اهمیت نمی‌دهند.

این کاتب قرآن کریم با استناد به سخنان مقام معظم رهبری در تاکید به اهمیت در فعالین همه حوزه‌های قرآن کریم، بیان کرد: در دیداری که چند روز گذشته رهبر معظم انقلاب با فعالین قرآنی داشتند، به عنوان مثال از بین ۱۰۰ قاری و حافظ، تعداد اندکی کاتب قرآنی دعوت شده بودند. در همین دیدار مقام معظم رهبری به شورای عالی قرآن کریم تاکید کردند که باید به همه فعالین در همه زمینه قرآنی توجه شود. ایشان تاکید کردند که باید توجه به بخش کتابت قرآن در شورای سیاست‌گذاری مطرح شود و به طور ویژه باشد.

کتابت قرآن نفیس و با عیار بالا؛ نیاز جمهوری اسلامی

وی افزود: مقام معظم رهبری تاکید ویژه داشتند که سیاست‌گذاری وزارت ارشاد، اوقاف و سایر متولیان قرآن باید در کنار شورای عالی قرآن باشد. همچنین مقام معظم رهبری سال‌هاست پیگیر این هستند که قرآنی نفیس و با عیار بسیار بالا برای این دوره از جمهوری اسلامی ایران نوشته شود، ولی حمایت‌ها آن‌طور که باید نبوده و بسیار ضعیف است و به حدی نیست که کاتبان رغبت داشته باشند که بیایند و عمرشان را صرف این امر کنند.

رئیس انجمن خوشنویسان قم گفت: در حال حاضر، ظرفیت این را داریم که چنین قرآنی را کتابت کنیم زیرا هم کاتبان جوان و هم کاتبان پیشکسوت داوطلب این امر هستند و می‌توانند باری که روی زمین مانده را بر دوش بگیرند به شرطی که مسئولین بسترسازی مناسب انجام دهند و از این هنرمندان حمایت و پشتیبانی کنند‌.

وی ادوات مرغوب را از عوامل ماندگاری یک اثر خوشنویسی دانست و بیان کرد: لازمه کتابت قرآنی که ماندگار باشد و در موزه جزئی از آثار بماند، کاغذ مرغوب، مرکب مرغوب و شرایط ایده‌آل است که متاسفانه به دلیل ضعف در تهیه این ادوات که بودجه کافی و مطلوب می‌طلبد، در کاغذهای صنعتی کتابت می‌شود که عمر بسیار کوتاهی دارد و ممکن است در چند سال آینده از بین برود.

نظری حائل عدم بی‌توجهی حکومت به کاتبان قرآن کریم را حائز اثرات نامطلوب دانست و اظهار‌ کرد: این عدم توجه تا جایی ادامه پیدا کرده که دیر شده است. منظور از این دیر شدن این است که برخی هنرمندان کاتب به سنینی رسیده‌اند که خدای ناکرده اگر از دستشان بدهیم، علم و هنر والای آن‌ها از دست می‌رود. دیر شده است زیرا آن‌قدر در زمینه خط و خوشنویسی که تمدن ایران و ایرانی است، کوتاهی شده که کشورهای همسایه داعیه‌دار تمدن خط شده‌اند و برگ تاریخ را به سود خود رقم می‌زنند.

خطر از دست رفتن تمدن هنر خوشنویسی ایران

وی افزود: اخیرا کشورهای حاشیه خلیج فارس با برگزاری رویدادهای خوشنویسی به نحواحسن و جایزه‌های حداکثری برای جذب افراد، خوشنویسان را به سمت خود جذب کرده‌اند و با هنر هنرمند خوشنویس ایرانی برای خود تاریخ خوشنویسی خلق می‌کنند. این در صورتی است که رویدادها و جشنواره‌های داخلی خودمان در ضعیف‌ترین شکل ممکن و حداقل‌ترین جوایز ممکن برگزار می‌شود.

این کاتب کلام وحی، در پاسخ به این سوال که دغدغه شما به عنوان خادم‌القرآن چیست، ابراز کرد: دغدغه اصلی کسانی که در حوزه قرآنی فعالیت می‌کنند، این است که اتفاقاتی که در این حوزه رخ می‌دهد، مدیریت و برنامه‌ریزی شود. متاسفانه برنامه‌ها به شکل مقطعی صورت می‌گیرد و ماندگاری هم ندارد. سیاست‌گذاری‌ها باید به گونه‌ای باشد که بلند مدت بوده و زیرساخت‌ها را تامین کنند تا با تغییر مسئولی یا تغییر در نهادی، خلل و وقفه‌ای در امری مانند کتابت قرآن رخ دهد.

وی افزود: این سیاست‌گذاری در کشور ما که خاستگاه خوشنویسی است، وجود ندارد. بخش بعدی، ترویج این هنر است بعد از تامین زیرساخت، ترویج هنر کتابت و خوشنویسی پر اهمیت است باعث جذب جوانان و تربیت نسل جدید در زمینه این هنر باتمدن ایرانی است. از آن‌جایی که هنر کتابت قرآن، سنگین و طاقت‌فرسایی است، هرقدر در جوانی اتفاق بیوفتد، آن کار با نشاط بهتری انجام می‌شود که لازمه وجود زیرساخت است.

این کاتب قران کریم، استفاده کردن از تجربیات اساتید و پیشکسوتان خوشنویسی را حائز اهمیت دانست و بیان کرد: همانطور که بیان شد، اگر از ظرفیت اساتید پیشکسوت در زمینه کتابت قرآن که بخشی از همین زیرساخت است، استفاده نکنیم منجر می‌شود که آن‌ها تجربیات و هنر خود را بی‌آنکه به نسل بعد خودشان انتقال دهند، از بین ما بروند و این واقعا جای تاسف دارد. برای تامین این زیرساخت لازم است چند وزارت‌خانه مانند وزارت ارشاد، گردشگری، سازمان اوقاف و تبلیغات دست به دست یکدیگر بدهند و امکانات خود را تجمیع کنند و یک بسته واحدی شکل بگیرد تا این هنر را حفظ و ادامه دهیم.

عمل به دستورات قرآن؛ نه صرفا زیبا خواندن و نوشتن آن

وی در پایان در پاسخ به چیستی بزرگترین هنر قرآنی، تصریح کرد: باز هم به سخنان رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر با فعالین قرآنی اشاره می‌کنم که تاکید کردند: «باید به آموزه‌های قرآنی عمل کرد. اینکه صرفا یک کاتب خوب بنویسد و یک قاری خوب بخواند کافی و ملاک نیست.» ما باید بتوانیم با عمل به معارف ژرف قرآن کریم، به تعالی برسیم. کاتبی که به قرآن عمل می‌کند نسبت به کاتبی که صرفا کتابت می‌کند، افضل است ولو اینکه زیباتر هم بنویسد. این، با مجالست و انس با قرآن اتفاق می‌افتد. کسی که تمام عمر خود را صرف کتابت قرآن می‌کند، در روحیاتش اثر می‌گذارد و همچنین دیگران را نیز متاثر می‌کند.

گفت‌وگو از هانیه محمدنژاد