تشخیص و تطبیق نشانه‌های ظهور براساس روایات
یکی از مسائلی که در تشخیص نشانه‌های ظهور تعیین وقت برای ظهور و فلسفه انتظار مورد توجه قرار می‌گیرد این است که انتظار منجی از یک سو، عاملی برای پایداری و شکیبایی در برابر سختی‌ها و مشکلات عصر غیبت و از سوی دیگر، عاملی برای پویایی و تحرک شیعیان و آماده‌باش همیشگی آنان است.
ابراهیم شفیعی سروستانی، نویسنده و پژوهشگر حوزه مهدویت و عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث طی یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده است، نوشت: در سال‌های اخیر شاهد دو موج گسترده توجه به نشانه‌های ظهور و تطبیق آنها بر حوادث و رویدادهای سیاسی، نظامی منطقه غرب آسیا، به‌ویژه عراق و سوریه و در پی آن گمانه‌زنی‌های متعدد درباره زمان ظهور امام مهدی(عج) بوده‌ایم.
موج نخست با ظهور جریان داعش در سال‌های 1392 تا 1396 و تصرف بخش بزرگی از کشورهای سوریه و عراق همزمان بود و موج دوم با حمله گسترده جریان جبهة‌النصره و دیگر گروه‌های تکفیری به سوریه و تصرف این کشور در سال 1403.
در چنین فضایی به‌طور طبیعی برای بسیاری این پرسش مطرح می‌شود که آیا اساساً می‌توان برای ظهور آن حضرت زمانی تعیین کرد؟ آیا تعیین زمان برای ظهور با فلسفه انتظار هماهنگی دارد؟ آیا می‌توان رویدادهای گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و زیست محیطی مختلف را که مناطق پیرامون ما رخ می‌دهد بر نشانه‌های ظهور یا حوادث پیش از ظهور تطبیق داد؟ آیا راهی برای جلوگیری از تشخیصها و تطبیق‌های نادرست وجود دارد؟ آیا ظهور امام مهدی(عج) و رویدادهای پیش از آن، به حدی روشن است که مردم در مورد آن دچار هیچ‌گونه تردید و سردرگمی نشوند؟
برای یافتن پاسخ پرسش‌های یادشده توجه به چند نکته ضروری است:
1- تعیین وقت برای ظهور و فلسفه انتظار
انتظار منجی از یک سو، عاملی برای پایداری و شکیبایی در برابر سختی‌ها و مشکلات عصر غیبت و از سوی دیگر، عاملی برای پویایی و تحرک شیعیان و آماده‌باش همیشگی آنان است.
براساس آموزههای ائمه معصومین(ع)، منتظر باید هر لحظه آماده ظهور باشد و زندگی خود را چنان سامان دهد که هر زمان اراده خدا به ظهور تعلق گرفت، بتواند با سربلندی در پیشگاه حجت خدا ظاهر شود.
به‌عبارت دیگر، انتظار ظهور حجت در آیندهای نامشخص بیمدهنده و نویدبخش است. بیمدهنده است؛ زیرا منتظر با خود میگوید شاید همین سال، همین ماه یا همین روز ظهور رخ دهد. پس باید آماده حضور در پیشگاه حجت خدا و تقدیم اعمال خود به آن حضرت باشم. امیدبخش است؛ زیرا منتظر میاندیشد شاید در آیندهای نزدیک، ظهور رخ دهد و سختی‌ها و مشکلات او به پایان برسد. پس باید پایداری و مقاومت ورزید و تسلیم جریانهایی نشد که در پی غارت سرمایههای ایمانی و اعتقادیاند.
با توجه به مطالب یادشده، می‌توان گفت تعیین زمان برای ظهور برخلاف مفهوم، فلسفه و نقش تربیتی انتظار است و چه‌بسا منتظر را به سستی یا ناامیدی بکشد. وقتی گفته شود تا فلان زمان مشخص، هر چند آیندهای نه چندان دور، ظهور رخ نخواهد داد، به‌طور طبیعی دچار سکون و رکود میشویم و به این بهانه که هنوز تا ظهور فاصله داریم، از به‌دست‌آوردن آمادگی لازم برای ظهور خودداری می‌کنیم. همچنین اگر ظهور به هر دلیل، در زمانی که وعده داده شده است، رخ ندهد، دچار ناامیدی میشویم و چه‌بسا در اصل اعتقاد به ظهور منجی آخرالزمان نیز تردید می‌کنیم.
در روایات به این نکتهها توجه شده است، از جمله در روایتی که فُضیل بن یَسار از امام محمدباقر(ع) نقل کرده است، آن حضرت در پاسخ به این پرسش که «آیا برای این امر برخاستن قائم(عج)، وقت مشخص وجود دارد؟»، فرمود: کسانی که برای این امر وقت تعیین میکنند، دروغ میگویند. آن حضرت سه مرتبه این سخن را تکرار کرد و آنگاه فرمود: زمانی که موسی(ع)، قومش را برای رفتن به قراری که با پروردگارش داشت، ترک کرد، به آنها وعده داد که تا 30 روز دیگر برمیگردد، ولی زمانی که خداوند 10 روز دیگر بر آن 30 روز افزود، قومش گفتند: موسی خلاف وعده کرد. پس آن کردند که کردند.
داستان ارتداد قوم یهود و گوسالهپرست شدن آنها در پی تأخیر 10 روزه حضرت موسی(ع) در تاریخ مشهور است و این هشداری است به همه کسانی که در پی تعیین وقت برای ظهورند.
در روایتی که از امام موسی کاظم(ع) نقل شده، به‌صراحت به نقش تربیتی انتظار و رابطهای که میان فلسفه انتظار و تعیین‌نشدن وقت ظهور وجود دارد، اشاره شده است. در این روایت، علی بن یقطین از آن حضرت چنین نقل میکند: «دویست سال است که شیعه با آرزوها و امیدواری به آینده تربیت می‌شود.»
هنگامی که علی بن یقطین این سخن امام را برای پدرش که در دستگاه سفاح و منصور عباسی خدمت میکرد، نقل کرد او به پسرش گفت: «چرا آنچه امامان درباره ما میگویند از پیشرفت دولت بنیعباس واقع می‌شود، ولی آنچه درباره شما میگویند از ظهور دولت حق واقع نمیشود؟» علی در پاسخ پدرش گفت: «آنچه درباره ما و شما گفته شده همه از یک منبع است. با این تفاوت که امر شما زمانش رسیده بود و به همین دلیل به‌صورت کامل به شما ارزانی شد و مطابق آنچه به شما گفته شده بود، رخ داد، ولی امر ما زمانش نرسیده است و از اینرو با آرزوها و امید به آینده دلگرم شدهایم.
اگر به ما گفته شده بود: این امر (ظهور قائم) تا 200 سال و یا 300 سال دیگر رخ نمیدهد؛ دلها سخت میشد و بیشتر مردم از اسلام برمیگشتند، ولی گفتهاند: این امر چه با شتاب پیش میآید و چه نزدیک است، تا دلهای مردم الفت گیرد و فرج، نزدیک احساس شود.
با دقت در این روایت به‌خوبی روشن می‌شود که پیشوایان دین با روشنبینی تمام از «انتظار تحقق دولت حق» و امیدواری نسبت به آینده به‌عنوان وسیلهای برای تربیت شیعیان و حفظ نشاط و پویایی آنها در همه زمانها بهره جسته و به همین دلیل نه‌تنها خود از تعیین زمانی برای ظهور پرهیز کردهاند، دیگران را نیز از این کار برحذر داشتهاند.
2- نهی از تعیین وقت برای ظهور
چنان‌که گفته شد، تعیین وقت برای ظهور، برخلاف فلسفه انتظار است. بر همین اساس در روایات معصومین(ع)، از تعیین وقت برای ظهور نهی و همه موظف شده‌اند کسانی را که برای ظهور، تعیین وقت میکنند، تکذیب کنند. برای نمونه، امام صادق(ع) در روایتی خطاب به محمد بن مسلم میفرماید:
ای محمد، هر کس برای تو خبری از ما درباره تعیین وقت ظهور نقل کرد، در تکذیب او درنگ نکن؛ زیرا ما (اهل‌بیت) برای هیچ‌کس وقت ظهور را تعیین نکردهایم.
در روایت دیگری، مِهزَم به امام صادق(ع) عرض میکند: «فدایت شوم، در مورد این امری که ما در انتظار آنیم، مرا آگاه کنید که چه زمانی رخ می‌دهد؟» آن حضرت در پاسخ میفرماید: ای مهزم، آنان که برای این امر تعیین وقت میکنند، دروغ میگویند و آنها که در این امر شتاب میکنند، نابود میشوند و کسانی که تسلیم میشوند، نجات مییابند.
همچنین در توقیعی که از ناحیه مقدسه صاحبالزمان(ع) در پاسخ به پرسش‌های اسحاق بن یعقوب وارد شده است، چنین میخوانیم: «آشکار شدن فرج، به اراده خداوند متعال است و آنان که برای ظهور وقت تعیین میکنند، دروغ میگویند.»
توجه به روایات یادشده به‌خوبی این نکته را روشن میکند که ما نه‌تنها حق نداریم به استناد برخی رویدادهای سیاسی، اجتماعی یا حوادث طبیعی، به پیشبینی زمان ظهور و تعیین وقت برای آن بپردازیم، بلکه لازم است ادعای کسانی را که مدعی دانستن زمان ظهورند، تکذیب کنیم و جلوی نشر این‌گونه ادعاها را بگیریم.
فلسفه این حکم نیز روشن است؛ شما تصور کنید اگر هر از چندی، زمانی برای ظهور تعیین شود و ظهور رخ ندهد، چه پیش خواهد آمد. آیا مردم رفته رفته ناامید نمیشوند و اعتقاد خود را نسبت به اصل اندیشه مهدویت و ظهور منجی از دست نمیدهند؟ بنابراین، نباید اجازه داد که «انتظار فرج» به‌عنوان ارزشمندترین سرمایه اعتقادی شیعه در عصر غیبت، بازیچه دست جاهلان شود.
3- ضرورت شناخت نشانه‌های ظهور
از زمان پیامبر اکرم(ص) که بشارت به ظهور مردی از آل محمد(ع) در آخرالزمان داده شد، بیان نشانه‌های ظهور او نیز آغاز شد. امام علی(ع) بارها در خطبهها و سخنان خود، اصحابش را نسبت به رویدادهای عصر ظهور آگاهی میداد و آنها را متوجه این رویداد عظیم میکرد. امامان بعدی نیز مردم را نسبت به نشانه‌های ظهور هشدار میدادند.
اکنون با مجموعهای قابل توجه از روایات و کلمات معصومین(ع) روبهرو هستیم که در هر یک از آنها به گوشهای از رویداد عظیم ظهور مصلح آخرالزمان اشاره شده است و اگر آنها را کنار هم قرار دهیم، میتوانیم به تصویری نسبتاً شفاف از وضعیت اجتماعی، سیاسی، نظامی و حتی طبیعی و جغرافیایی جهان در آستانه ظهور دست یابیم.
بی‌تردید، مطالعه در روایات مربوط به نشانه‌های ظهور در عصر ما که بیش از هر عصر دیگر، التهاب جهانی برای ظهور احساس می‌شود، از ضرورتهای بیچون و چراست. بر شیعیان آل محمد(ع) واجب است که با دقت تمام، به همه نشانه‌های ظهور توجه کنند و با تطبیق آنها با وضعیت کنونی جهان، رسالت خویش را بهتر بشناسند، ولی باید توجه داشت که نمی‌توان به صرف اطلاع از یک یا چند رویداد که تا حدی با رویدادهای ذکر شده در نشانه‌های ظهور شباهت دارند، حکم قطعی به تحقق برخی از نشانه‌های ظهور بدهیم؛ زیرا نشانه‌های ظهور ـ چنان‌که در روایات هم آمده است ـ مانند دانههای تسبیح به هم پیوستهاند و در ارتباط با هم معنا و مفهوم مییابند.
به بیان دیگر، نشانه‌های ظهور به ترتیبی خاص، در فاصله زمانی معین و با شرایطی مشخص رخ میدهند و این‌گونه نیست که رویدادی مانند خروج سفیانی یا یمانی رخ دهد، بیآنکه زمینهها، شرایط و مقدمات آنها که در روایات به آنها اشاره شده است، فراهم شده یا دیگر رویدادها و نشانه‌های مرتبط با آنها رخ داده باشد.
افزون بر این همواره باید این احتمال را هم داد که کسانی بخواهند با ایجاد رویدادهایی مشابه نشانه‌های ظهور، ما را به اشتباه بیندازند و منجی دروغین مورد نظر خود را به ما تحمیل کنند.
4- روشن‌بودن امر ظهور
در روایات متعددی بر این نکته تأکید شده است که امر ظهور امام مهدی(عج) از آفتاب نیز درخشانتر است و به همین دلیل، این امر بر هیچ کس مشتبه نخواهد شد و هیچ‌کس در حقانیت آن تردید نخواهد کرد.
در این زمینه از امام محمدباقر(ع) چنین نقل شده است: تا آسمان و زمین ساکن است شما نیز ساکن و بیجنبش باشید ـ یعنی بر هیچ کس خروج نکنید ـ که کار شما پوشیدگی ندارد. بدانید که آن نشانهای از جانب خدای عز‌وجل است نه از جانب مردم، بدانید که آن از آفتاب روشنتر است و بر نیکوکار و زشتکار پنهان نخواهد ماند. آیا صبح را میشناسید؛ امر شما همانند صبح است که پنهان ماندن در آن راه ندارد.
ابتدای روایت یادشده، هشدار به کسانی است که با پیش افتادن بر امامان معصوم(ع) و با امید تشکیل دولت اهل بیت(ع) دست به قیامهای نابهنگام و حساب‌نشده میزدند و سرانجام خود و گروهی از شیعیان ناآگاه را به هلاکت میانداختند.
در روایت دیگری، میمون البان از آن حضرت چنین نقل میکند: «من در خیمه امام باقر(ع) نشسته بودم که امام یک طرف خیمه را بالا زد و فرمود: امر ما از این آفتاب روشنتر است، سپس فرمود: نداکنندهای از آسمان ندا میکند که امام فلان پسر فلان است و نام او را میبرد و ابلیس ـ لعنت خدا بر او باد ـ نیز از زمین ندا کند همچنان که در شب عقبه بر رسول خدا ـ درود خدا بر او و خاندانش باد ـ ندا کرد.»
در همین زمینه مفضل بن عمر از امام صادق(ع) چنین روایت میکند: «از امام صادق(ع) شنیدم که میفرمود: فریاد نکنید. به خدا سوگند امام شما سالیانی از روزگارتان غیبت کند و حتماً مورد آزمایش واقع شوید تا آنجا که بگویند: او مرده یا هلاک شده و به کدام وادی سلوک کرده است؟ و چشمان مؤمنان بر او بگرید و واژگون شوید همچنان که کشتی در امواج دریا واژگون شود، و تنها کسی نجات یابد که خدای تعالی از او میثاق گرفته و در قلبش ایمان نقش کرده و او را به روحی از جانب خود مؤید کرده باشد، و دوازده پرچم مُشتبه برافراشته شود که هیچ‌یک از دیگری بازشناخته نشود. راوی گوید: من گریستم، آنگاه فرمود: ای اباعبداللّه، چرا گریه میکنی؟ گفتم: چگونه نگریم در حالی که شما میگویید: دوازده پرچم مشتبه که هیچ یک از دیگری بازشناخته نشود، پس ما چه کنیم؟ راوی گوید: امام به پرتو آفتاب که به داخل ایوان تابیده بود، نگریست و فرمود: ای اباعبداللّه، آیا این آفتاب را میبینی؟ گفتم: آری، فرمود: به خدا سوگند، امر ما از این آفتاب روشنتر است.»
با توجه به روایات یادشده می‌توان گفت پدیده ظهور و مقدمات آن، چنان واضح و روشن است که به هنگام وقوع آن، همه مردم از آن آگاه میشوند و به حقانیت آن پی میبرند. این‌گونه نیست که تنها جمعی محدود از شیعیان از آن باخبر شوند و به همراهی با آن برخیزند.
بنابراین، اینکه میبینیم هر از چند گاه کسی در گوشهای از کشور عراق یا ایران خود را به‌عنوان یکی از شخصیتهای مطرح در عصر ظهور معرفی میکند و عده ناچیزی از مردمان ناآگاه یا فریبخورده نیز با او همراهی میکنند، اصلاً با واقعیتهای ظهور که پدیدهای جهانی و قابل درک برای همگان است، همخوانی ندارد.
5- نبود ابهام در شخصیت و نشانه‌های مهدی موعود(عج)
در روایات فراوانی که از پیامبر اعظم(ص) و امامان معصوم(ع) وارد شده، همه ویژگیها و نشانه‌های منجی موعود اسلام مشخص شده است و هیچ ابهامی در مورد شخصیت او و چگونگی ظهورش وجود ندارد. بنابراین، می‌توان گفت اگر کسی به‌درستی به مطالعه معارف مهدوی بپردازد و روایات نشانه‌های ظهور را با دقت و تأمل بررسی کند، هرگز دچار تشخیصها و تطبیق‌های نادرست نمیشود و فریب مدعیان دروغین را نمیخورد. اینکه در گذشته و امروز کسانی به طرح ادعاهای دروغین پرداخته و کسانی هم با آنها همراهی کردهاند، دلیلی جز نادانی و سادهلوحی پیروان و شهرتطلبی و دنیاخواهی مدعیان نداشته است.
6- لزوم مراجعه به فقیهان و عالمان حوزه مهدویت
افزون بر آنچه گفته شد، راه دیگری نیز برای در امان ماندن از تشخیصها و تطبیق‌های نادرست و مواجه‌نشدن با خطر پیروی از مدعیان دروغین وجود دارد و آن هم پرهیز از پذیرش هرگونه ادعای مبتنی بر ظن و گمان و یا سخنان بی‌اساس و غیرمستند، مراجعه به فقیهان، عالمان و صاحبنظران حوزه مباحث مهدوی است.
تجربه تاریخی نشان می‌دهد که هرگاه اشخاص به‌دلیل غرور و خودپسندی و باور بیش از حد به خود از فقیهان و عالمان فاصله گرفتهاند، به طرح ادعاهای واهی و بی‌اساس پرداخته و خود و جماعتی را به هلاکت انداختهاند.
بنابراین، به محض مواجهه با رویدادی که به‌عنوان یکی از نشانه‌های ظهور معرفی می‌شود؛ یا برخورد با فردی که خود را از یاران امام زمان(عج) و از زمینهسازان ظهور آن حضرت معرفی میکند، پیش از هرگونه تطبیق و تصدیق، باید به سراغ فقیه و عالمی سرشناس رفت و موضوع را با او در میان گذاشت تا دچار گمراهی و سرگردانی نشویم.
7- ضرورت توجه به اصل موضوع انتظار فرج
چنان‌که پیش از این نیز گفته شد، تعیین زمان برای ظهور برخلاف مفهوم و فلسفه انتظار است و چه‌بسا ممکن است منتظران را به سستی یا ناامیدی بکشد؛ زیرا وقتی گفته شود که تا فلان زمان مشخص، هر چند آیندهای نه چندان دور، ظهور رخ نخواهد داد، انسانهای منتظر به‌طور طبیعی دچار سکون و رکود میشوند و به این بهانه که هنوز تا زمان ظهور فاصله زیادی وجود دارد، از به‌دست‌آوردن آمادگی لازم برای ظهور خودداری میکنند. از سویی دیگر، اگر ظهور به هر دلیل در زمانی که به آنها وعده داده شده است، رخ ندهد، دچار ناامیدی میشوند و چه‌بسا در اصل اعتقاد به ظهور منجی آخرالزمان نیز تردید کنند.
به گواهی روایات معصومان(ع) محوری‌ترین و اساسی‌ترین موضوع در معارف مهدوی، انتظار فرج و امیدواری نسبت به آینده، آماده باش همیشگی برای ظهور امام عصر(عج) و انجام وظایف پیش بینی شده برای منتظران است و از همین رو، همه ما موظفیم اولاً، روح انتظار و امیدواری نسبت به آینده را در خود تقویت کنیم؛ ثانیاً، همواره از نظر جسمی و روحی آماده ظهور باشیم و ثالثاً، وظایفی را که در برابر امامِ موعودِ موجود داریم، به‌خوبی بشناسیم و آنها را به خوبی انجام دهیم.
سخنرانان، مبلغان و اصحاب رسانه هم باید موارد ذیل را سرلوحه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی خود در حوزه مهدویت قرار دهند: ۱- تمرکز بر اصل قضیه انتظار فرج و منتظر و آماده نگه داشتن مردم؛ ۲- حفظ شادابی و سرزندگی انتظار در مخاطبان؛ ۳- یادآوری وظایف زنان و مردان منتظر به آنها؛ ۴- پرهیز از پرداختن به موضوع زمان ظهور و تعیین وقت برای آن؛ ۵- خودداری از تطبیق‌های ظنی و بی‌اساس نشانه‌های ظهور بر حوادث سیاسی، اجتماعی، نظامی و زیست محیطی جهان؛ ۶- خودداری از انتشار نوشتهها و سخنانی که مردم را بدون دلیل به وقوع ظهور در وقت مشخصی امیدوار میکند.
برخی از روایاتی که در زمینه انتظار و وظایف منتظران وارد شده به این شرح است:
شیخ صدوق در کتاب کمال‌الدین از امام صادق(ع) روایت کرده است که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان بر آنها درود باد فرمود: «منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد.»
در همان کتاب، به نقل از امام صادق(ع) روایت دیگری به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده است: خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش، چشم به راه ظهور او هستند و هنگام ظهورش، فرمانبردار او. آنان اولیای خدا هستند، همانها که نه ترسی برایشان هست و نه اندوهگین میشوند.
در روایت دیگری، مجلسی از امام صادق(ع) چنین نقل میکند: هر کس از شما بمیرد در حالیکه منتظر این امر باشد، همانند کسی است که با حضرت قائم(عج) در خیمهاش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظهای درنگ کرد و آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند. سپس فرمود: نه، به خدا همچون کسی است که در پیشگاه رسول خدا(ص) شهید شده باشد.
در پایان باید بگویم که در باب وظایف منتظران نیز در روایتی از امام صادق(ع) چنین آمده است: «هرکس دوست دارد از یاران حضرت قائم(ع) باشد، باید منتظر باشد و در این حال، به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار کند، در حالی که منتظر است.»
انتهای پیام
