مروری بر ویژگی‌های حضرت زینب(س) از نگاه ائمه معصوم(ع)

حجت‌الاسلام امیر علی حسنلو، استاد سطوح عالی حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه طی یادداشتی که به مناسبت ولادت حضرت زینب(س) در اختیار ایکنای قم قرارداده، نوشت: حضرت زینب(س) بانوی مقاومت و اسوه صبر و پایداری برای همه زنان است، امروز زنان غزه و لبنان با تاسی و سرمشق قرار دادن این بانوی بزرگ به تمام  سختی ها و مصیبت ها فائق می آیند. زینب(س) در واقعه عاشورا که جز دفاع و مقاومت بزرگ تاریخ نمی‌توان بر آن نام نهاد همه عزیزان خود را از دست داد؛ هفت برادر، دو فرزند جوان و چند برادر زاده جوان و حدود 20 نفر از عزیزترین کسان خود را از دست داد، اما هرگز خم به ابرو نیاورد و آن را جز به زیبایی ندید چون در راه رضای خدا بود.

معصومان(ع) درباره این بانوی بزرگ جملات و توصیفات زیبایی داشته و او را ستوده اند، بدان جهت که از او به عنوان سرمشق و الگو یاد می کنند.

ویژگی‌های حضرت زینب(س) از زبان معصومان(ع)

حضرت زینب(س) دارای رتبه و جایگاه معنوی رفیع نزد اهل بیت(ع) است زیرا تربیت یافته در مکتب علوی و فاطمی می باشد، بنابرین برای شناخت عظمت زینب باید این جایگاه را شناخت و مهم این است که تربیت در چنین خانواده ای می تواند چنین شخصیت بزرگی به جامعه تحویل دهد که این گونه در ادای تکلیف الهی و حفظ دین، مقاومت و پایداری کند.

حضرت زینب(س) تربیت شده مکتب نبوت و وحی و در آغوش جدش رسول خدا(ص) بوده و بوی نبوت و وحی در او محسوس است و دختری چون زینب(س) باید به عنوان الگو برای انسان های آزاده معرفی شود.

حضرت زهرا(س) درباره دخترش زینب(س) چنین می‌فرماید: «محبت دخترم زینب(س) به حسین(ع) بی‌نهایت است، که بی‌دیدار حسین آرام نمی‌گیرد؛ اگر بوی حسین را نشنود، قالب تهی می‌کند».

حضرت زینب(س) یکی از بانوانی است که گرچه درخشش، فضل و مقام بی‌نظیرش پس از جریان کربلا بر همگان واضح است و نقش ایشان در قیام برادرش حضرت سید الشهدا(ع) هرگز مخدوش یا در تاریخ گم نمی شود اما شرح زندگی این بانوی فاضله فرزانه پیش از واقعه کربلا و پس از آن، چندان برای ما روشن نیست، به طوری که حتی محل دفن و قبر شریفش(همچون مادر بزرگوارش) با اختلافاتی نقل شده و قطعی نیست.

بر اساس روایات وقتی این دختر بزرگوار امیرمؤمنان علی(ع) متولد شد، حضرت زهرا(س) از ایشان خواست تا نامی برای این نوزاد انتخاب کند که حضرت علی(ع) می‌گوید در نامگذاری فرزندانم بر رسول خدا(ص) پیشی نمی‌گیرم و چون پیامبر(ص) از سفر بازگشت، حضرت زهرا(س) فرزند را به ایشان دادند و پیامبر(ص) فرمود واللّه در نامگذاری خودت و بچه‌هایت بر خدا پیشی نگرفتم و از جانب خدا نام زینب را برای این دختر قرار داد و فرمود علی(ع)، خودش زینت اهل دنیاست، اما این دختر به جایی می‌رسد که زینت پدر می‌شود. 

پیامبر اکرم(ص) در مورد فرزندان حضرت فاطمه(س) می‌فرماید: «وُلدِ فاطِمَةَ فَانَا وَلِیُّهُم وَ عُصبَتُهُم، وَ هُم خُلِقُوا مِن طِینَتِی ویل للمکذبین بفضلهم، من أحبهم أحبه اللّه و من أبغضهم أبغضه اللّه؛ فرزندان فاطمه(حسن، حسین، زینب و امّ کلثوم) که من ولی و سرپرست نَسَبی آنها هستم، از طینت و خمیره ذات من آفریده شده‌اند، وای بر آن کسان که فضل و بزرگواری ایشان را تکذیب کنند و هر که آنها را دوست بدارد، خدا او را دوست می‌دارد، و هر که با آنها دشمن باشد، خدا او را دشمن دارد».

همچنین پیامبر اکرم(ص) درباره حضرت زینب(س) چنین فرمود: «مَن بَکی عَلی مصائبِ هذِهِ البِنتِ کانَ کَمَن بَکی عَلی أخَوَیهَا الحَسَنِ و الحُسَینِ؛ هر کس بر مصیبت‌های این دختر(زینب) بگرید، همانند کسی است که بر برادرانش، حسن و حسین گریسته باشد.»

رسول خدا(ص) در جایی دیگر می‌فرماید: «زینب با هزار سختی به انواع بلاها گرفتار خواهد شد.»

از آن حضرت روایت دیگری وجود دارد: «وصیّت می‌کنم حاضرین و غائبین امّت را که این دختر را به حرمت پاس بدارند، همانا وی مانند خدیجه کبری است.»

رسول خدا(ص) در خصوص علت گریه‌اش هنگام تولد حضرت زینب(س) فرمود: گریه‌ام به این علت است که این دختر دوست داشتنی من، سرنوشت غمباری خواهد داشت، در نظرم مجسم شد که او با چه مشکلات دردناکی رو به رو می‌شود و چه مصیبت‌های بزرگی را به خاطر رضای خداوند با آغوش باز استقبال می‌کند.

از نگاه حضرت علی(ع) نیز حضرت زینب(س) دارای جایگاه خاصی بود و برای ایشان احترام بسیاری قائل می‌شد، چنانکه نقل شده وقتی اهل بیت(ع) می‌خواستند به زیارت مرقد پیامبر(ص) بروند، امام علی(ع) جلوتر می‌رفت، تا راه را باز کند و حسنین(ع) اطراف حضرت زینب(س) را می‌گرفتند و امیرمؤمنان چراغ‌های حرم پیامبر(ص) را خاموش می‌کرد، تا کسی قد و قامت حضرت زینب(س) را مشاهده نکند. 

از منظر حضرت علی(ع) دخترش دارای جایگاه ممتاز علمی بود به طوری که این شایستگی را داشت تا برای بانوان کوفه تفسیر قرآن بگوید. 

یک سال پس از استقرار حضرت علی(ع) در کوفه، زنان و دختران مشتاق دانش، به امام پیام فرستادند و گفتند: «ما شنیده‌ایم که دختر شما، حضرت زینب‌(س) همانند مادرش، زهرای مرضیّه(س)، منبع سرشار دانش و دارای علوم و کمالات است. اگر اجازه بدهید به محضرش حاضر شده و از آن سرچشمه دانش بهره‌مند شویم»، امام علی‌(ع) نیز اجازه داد تا دختر عالمه‌اش، بانوان مسلمان کوفه را آموزش داده و مشکلات علمی و دینی آنان را حل کند. زینب‌(س) آمادگی خود را اعلام کرد و بعد از دیدارهای مقدماتی، جلسه تفسیر قرآن برای آنان تشکیل و پرسش‌ها و شبهات آنان را پاسخ داد.

بنابر روایتی حضرت علی(ع) هنگام شهادت خود، حضرت زینب(س) را از وضعیتی که برای او پیش می‌آید، آگاه می‌کند، در این روایت آمده: «در واپسین لحظات عمر مبارک امام علی(ع) دخترش زینب از پدر می‌خواهد تا حدیثی که ‌ام ایمن برایش نقل کرده را بازگوید. علی(ع) می‌فرماید دخترم، گویا تو و دختران اهل بیت(ع) را می‌نگرم که به صورت اسیر و در نهایت پریشانی وارد این شهر(کوفه) می‌کنند، به گونه‌ای که بیم دارید مردم به سرعت ‌شما را بربایند. دخترم! آن روز صبر کنید، صبر کنید، سوگند به خداوندی که دانه را می‌شکافد و انسان را خلق می‌کند، در آن روز سراسر روی زمین غیر از شما و دوستان و شیعیان شما، دوستی دیگر برای خدا نخواهد بود...»

زینب(س) خلق شده برای حضور در کنار حسین(ع)، تا با مشیت الهی، نهضت حسین(ع) را این گونه توسط خواهرش پایدار، زنده و شکوفا نشان دهد.

امام حسین(ع) نیز نسبت به خواهرش حضرت زینب(س) توجه و علاقه خاصی داشت و همین طور زینب کبری(س) نیز ادب، احترام و محبت ویژه‌ای برای برادرش قائل بود که این مطلب از القاب حضرت زینب آشکار است و نائبة الحسین؛ جانشین و نماینده حضرت حسین(ع) و عدیلة الخامس من اهل الکساء؛ همتای پنجمین نفر از اهل کساء از این جمله محسوب می شود.

ادب و احترام حضرت زینب‌(س) به برادر خود آن‌چنان بود که وقتی عبداللَّه بن عباس به امام حسین(ع) گفت: شما که به این سفر خطرناک می‌روید چرا زن‌ها را با خود می‌برید؟ حضرت زینب‌(س) با شنیدن این سخن سر از محمل خود برآورده و فرمود: «ای پسر عباس! آیا می‌خواهی بین من و برادرم جدایی بیندازی؟ هرگز من از او جدا نخواهم شد».

امام حسین(ع) درباره حضرت زینب(س) می‌فرماید: «به درستی که تو در حقیقت از درخت ‏نبوت و از معدن رسالت هستی»؛ یعنی گفتار و روش و منش تو، از مرکز نبوت و مخزن ‏رسالت پیامبر اسلام(ص) نشأت می‌گیرد. 

امام سجاد(ع) پس از خطبه غرّا و آتشین و پر محتوای حضرت زینب(س) در کوفه در مقام ‏تأیید علمی آن مخدّره خطاب به او فرمود: «بحمدالله تو دانشمند بدون آموزگار و اندیشمند ‏بدون استاد هستی».‏

محبت امام حسین(ع) و زینب(س) علاقه‌ای متقابل و استثنایی بود، امام نیز فوق العاده حضرت زینب(س) را عزیز و گرامی می‌داشت، ایشان را محرم راز و امین خود می‌دانست و ودایع خویش را به ایشان سپرد و اسرار امامت را نزد ایشان بازگو می کرد و این مسئله مقام و شأن حضرت زینب(س) را گواهی می‌دهد به حدی که هنگام دیدار امام با خواهر خویش برای او جا باز می‌کرد و با شادمانی ایشان را در کنار خود می‌نشاند و در قرب جوارش بود. 

لقب های حضرت زینب(س)

حضرت زینب(س) را به واسطه پرستاری از امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا، «کفیلة السجّاد» لقب دادند و نیز او را سرّ أبیها؛ رازدار پدرش علی(ع) نامیدند، همچنین الصدّیقه الصغری یعنی صدّیقه کوچکتر لقب دیگر حضرت زینب(س) است تا با مادرش صدّیقه کبری فاطمه زهرا(س) اشتباه نشود. 

چایچیان شاعر معاصر  چه زیبا درباره حضرت زینب(س) از زبان امام حسین(ع) سروده است:

دل مرده را محبت من زنده دل کند

دل را اگر ز الفت شیطان بحل کند

قلب شکسته ام شده منزلگه خدا

سازنده دل آمده تعمیر دل کند

آن رهرویی که دور شود از حریم من

با دست خویش کشتی دل را به گل کند

شرمنده عالمی بود از لطف و مهر من

اما مرا محبت زینب خجل کند

امام حسین(ع) که خود معصوم و واسطه فیض الهی است و مقام بالایی دارد، هنگام وداع آخر به خواهرش زینب کبری(س) فرمود: «یا اُختاه لا تَنْسِینی فِی نافِلَةَ اللَّیْل؛ خواهرم! در نماز شب مرا فراموش نکن».

امام زین‌العابدین(ع) که در طول اسارت، فداکاری‌های حضرت زینب(س) را بارها مشاهده کرده بود درباره ایشان می‌فرماید: عمه‌ام، زینب‌ در مدت اسارت، غذایی را که به عنوان سهمیه و جیره می‌دادند، بین کودکان تقسیم می‌کرد؛ زیرا در شبانه‌روز به هر یک از ما یک قرص نان می‌دادند. او سختی‌ها و تازیانه‌ها را به جان خود می‌خرید و نمی‌گذاشت بر بازوی کودکان اصابت کند.

در روایتی از حضرت زین العابدین(ع) که گویای جایگاه رفیع ایشان است، آمده: «عمتی زینَب ما تَرکت تَهجدَها طولَ دَهرها حتّی لیلة حادی عشر من المُحَّرم؛ عمه جانم زینب در طول زندگی‌اش نماز شب را ترک نکرد؛ حتی شب یازدهم مُحرّم».

امام سجاد(ع) فرمود: «عمه‌ام، زینب‌ در مسیر کوفه تا شام تمام نمازهای واجب و مستحب را اقامه می‌کرد و در برخی منازل به سبب گرسنگی و ضعفی که بر وی عارض شده بود، نماز را نشسته خواند».

امام سجاد(ع) در روایتی دیگر در بیان جایگاه حضرت زینب(س) می‌فرماید: «خدا حق عمه‌ام زینب را بر ما و شیعیان ما حلال بگرداند».

فاطمه دختر امام حسین(ع) می‌گوید: «عمّه‌ام زینب در آن شب(شب عاشورا)، در محراب عبادتش ایستاده، دعا می‌خواند و به خدا استغاثه می‌کرد، آن شب دیدگان هیچ یک از ما به خواب نرفت و آه و ناله‌ ما فرو ننشست».

جایگاه علمی بالای حضرت زینب(س)

از سخنان حضرت‌ زینب(س) در طول مسافرت کربلا، کوفه و شام، خطبه‌ها و سخنرانی‌هایی که در فرصت‌های مختلف در برابر ستمکاران و طاغیان آن زمان و مردم دیگر ایراد فرمود، به خوبی معلوم می‌شود که مراتب علم و دانش و کمال آن بانوی بزرگوار از راه تحصیل و تعلیم اکتسابی نبوده است، از طرفی می‌دانیم که برترین درجه علم، علمی است که از ذات الهی به انسان افاضه می‌شود که به تعبیر قرآن مجید، علم «لَدُنّی» می‌باشد: «و عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلما؛ علم فراوانی از نزد خود به او(حضرت خضر) آموختیم».

درباره زینب کبری‌(س) باید گفت علاوه بر اینکه ایشان بانویی سرشار از بینش و بصیرت بود، اما با شهادت دادن امام سجاد(ع) در می یابیم که «علم لَدُنّی» داشت چرا که خطاب به عمّه‌اش فرمود: «أنْتِ بِحَمْدِاللَّه عالِمَةٌ غَیْرُ مُعَلَّمَةٍ و فَهِمَةٌ غَیْرُ مُفَهَّمَة؛ به حمداللَّه تو دانشمند معلم‌ندیده و فهمیده‌ای فهم نیاموخته هستی» و این سخن امام سجاد(ع) در تأیید مقام علمی عمه بزرگوارش حضرت زینب(س) می‌باشد.

امام صادق(ع) نیز در تبیین جایگاه حضرت زینب(س) فرموده است: «اگر کسی بر مصیبت عمّه‌ام زینب که با برادر شریک بودند گریه کند و تشکیل مجالس ذکر ما بدهد یا بشنود و گریان شود اگر به قدر بال مگس چشمش در این مصیبت تر شود خداوند او را بیامرزد، این است ثواب و اجر گریه‌کنندگان بر مصیبت حضرت زینب(س). 

در روایتی آمده است که شخصی از امام صادق(ع) سؤال کرد: آیا پیامبر(ص) چنین فرموده است: همانا فاطمه پاکدامن است پس خداوند ذریۀ او را بر آتش جهنم حرام کرده است؟ حضرت در پاسخ می فرماید: بلی مقصود پیامبر(ص)، حسن(ع) و حسین(ع) و زینب(س) و ام کلثوم(س) بوده است.

یکی دیگر از مواردی که به تبیین جایگاه والای حضرت زینب(س) کمک می‌کند، شناخت القاب ایشان است، به ویژه که این القاب از جانب ائمه و اهل بیت(ع) به ایشان عطا شده و گویای صفات والای این بانوی بزرگوار است. 

عقیله لقب اصلی حضرت زینب(س)

حضرت زینب(س) القاب زیادی دارند که عبارت اند از عالمة غیر معلّمة؛ دانای بی آموزگار، فهمة غیر مفهّمة؛ فهمیده بدون‌ فهماننده، کعبة الرّزایا؛ قبله رنج‌ها، نائبة الزهراء: جانشین و نماینده حضرت زهرا(س)، ملیکة الدنیا؛ شه بانوی گیتی، محبوبة المصطفی؛ مورد محبّت و محبوب پیامبر(ص)، قرّة عین المرتضی؛ نور چشم حضرت علی(ع)، حَفَرَةُ علیٍ و فاطمة؛ مرکز جمع‌آوری دوستی و محبت علی(ع) و فاطمه(س) اما لقب اصلی ایشان عقیله است و عقیلة بنی‌هاشم: بانوی خردمند بنی هاشم، عقیلة النساء؛ خردمند بانوان، عقیلة خدر الرسالة؛ خردمند پرده‌نشینان رسالت، عقیلة الطالبیین؛ زن خردمند از خاندان حضرت ابوطالب، عقیلة الوحی؛ بانوی خردمند وحی، عقیلة النبوّة؛ بانوی خردمند پیامبری، عقیلة القریش؛ بانوی خردمند از قریش، سیدة العقائل؛ بانوی زنان خردمند نیز درباره ایشان مشهور است.