اعتکاف؛ عبادتی جامع
سابقه اعتکاف به زمان حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) برمی‌گردد و در سنت اسلامی به‌وسیله پیامبر اکرم(ص) تعریف جدیدی پیدا کرد، عبادتی جامع، که هم شامل نماز و روزه در مسجد است و هم در بعضی از اعمال شبیه اعمال حج دارد و لازم است رعایت بشود.
حجت‌الاسلام مراد هادیان، کارشناس دینی در یادداشتی که در اختیار ایکنای لرستان قرار داده است، نوشت: اعتکاف به‌عنوان یک سنت نیکو و پسندیده در قرآن است که در سوره بقره آیه 125 با این مضمون «وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ» معرفی شده و آمده است: «و چون خانه كعبه را براى مردم محل اجتماع و جاى امنى قرار داديم و فرموديم در مقام ابراهيم نمازگاهى براى خود اختيار كنيد و به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه خانه مرا براى طوافكنندگان و معتكفان و ركوع و سجودكنندگان پاكيزه كنيد.»
با توجه به آیه مذکور سابقه اعتکاف به زمان حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) برمی‌گردد و در سنت اسلامی به وسیله پیامبر اکرم(ص) تعریف جدیدی پیدا کرد، عبادتی جامع، که آن، هم نماز و روزه در مسجد است و هم در بعضی از اعمال شبیه اعمال حج دارد، که لازم است رعایت بشود.
كلمه «اعتكاف» در قرآن کریم ذكر نشده، اما هم‌خانواده‌هايش در 9 آيه از قرآن آمده است. در واقع اعتكاف و مشتقات آن از ريشه «ع، ک، ف» اخذ شده و در لغت به‌معنی «محبوس و متوقف كردن چيزی، التزام به يک مكان و اقامت در آن، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف» كه 9 بار با عبارت‌های «عاكف، عاكفا، عاكفين، يعكفون، معكوفا و عاكفون» تكرار شده كه دو مورد از آن عبارت در قرآن كريم ذكر شده است.
مرحوم علامه طباطبايى در جلد سوم تفسيرالميزان در این ارتباط معتقد است: «عكوف» و «اعتكاف» به‌معناى ملازم شدن است و اعتكاف در جايى عبارت است از ماندن در آن، به‌طورى كه از آن خارج نشود و اعتكاف عبادت مخصوصى است كه از جمله احكام آن ماندن در مسجد و بيرون نيامدن از آن، مگر از روى احتياج و روزه گرفتن است.
همچنين در آيه 187 سوره مباركه بقره با این مضمون «اُحِلَّ لَكُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَیْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ وَكُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَكُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَى الَّلیْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ یُبَیِّنُ اللّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ» براهميت اعتكاف تأكيد شده است.
در این آیه میخوانیم: «در شب‌هاى روزه هم‌خوابگى با زنان‌تان بر شما حلال گرديده است آنان براى شما لباسى هستند و شما براى آنان لباسى هستيد خدا مىدانست كه شما با خودتان ناراستى مىكرديد پس توبه شما را پذيرفت و از شما درگذشت پس اكنون در شب‌هاى ماه رمضان مىتوانيد با آنان هم‌خوابگى كنيد و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته طلب كنيد و بخوريد و بياشاميد تا رشته سپيد بامداد از رشته سياه شب بر شما نمودار شود سپس روزه را تا فرارسيدن شب به اتمام رسانيد و در حالى‌كه در مساجد معتكف هستيد با زنان درنياميزيد اين است حدود احكام الهى پس زنهار به قصد گناه بدان نزديک نشويد اين‌گونه خداوند آيات خود را براى مردم بيان مىكند باشد كه پروا پيشه كنند.»
آنچه در اين راستا مهم به نظر می‌رسد اينكه، اقامت و عبادت مريم(س) در مسجدالاقصى را نيز می‌توان از مصاديق اعتكاف بيان نمود كه در سوره آل‌عمران از آيات 35 تا 37 با این مضمون «إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَكَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ» بر اين مسئله تاكيد شده و فرموده است: «چون زن عمران گفت پروردگارا آنچه در شكم خود دارم نذر تو كردم تا آزاد شده از مشاغل دنيا و پرستش‌گر تو باشد پس از من بپذير كه تو خود شنواى دانایى.»
در ادامه این آیه آمده است: «فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِیَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَكَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللّهِ إنَّ اللّهَ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛ پس پروردگارش وى [=مريم] را با حسن قبول پذيرا شد و او را نيكو بار آورد و زكريا را سرپرست وى قرار داد زكريا هر بار كه در محراب بر او وارد مىشد نزد او نوعى خوراكى مىيافت مى‌گفت اى مريم اين از كجا براى تو آمده است او در پاسخ مى‌گفت اين از جانب خداست كه خدا به هر‌كس بخواهد بى‌شمار روزى مىدهد.»
همچنين در آيه ۵۲ سوره مباركه انبياء حضرت ابراهيم(ع)، «آزر» و قومش را به‌سبب عبادت بت‌ها و ملازمت با آن‌ها نكوهش كرده است. «إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِی أَنتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ؛ آن‌گاه كه به پدر خود و قومش گفت اين مجسمههایى كه شما ملازم آن‌ها شدهايد چيستند» در معناى «عاكفون» گفته‌اند كه بت‌پرستان در بتكده‌ها ملازم بت‌ها بودند و آن‌ها را عبادت مى‌كردند.
به بیان دیگر، همچنين در آيه ۹۱ سوره مباركه طه، داستان بنى‌اسرائيل آمده است كه پس از رفتن موسى(ع) به كوه طور، در اطراف گوساله سامرى وقوف كرده و به پرستش پرداختند: «قَالُوا لَن نَّبْرَحَ عَلَیْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَى؛ گفتند ما هرگز از پرستش آن دست بر نخواهيم داشت تا موسى به سوى ما بازگردد.»
اعتکاف، فرصت بسیار مناسبی است تا انسانی که در پیچ و خم‌های مادی دنیا غرق شده، خود را بازیابد و به قصد بهره بردن از ارزش‌های معنوی از علایق مادی دست بکشد و خود را در اختیار پروردگار بگذارد و تقاضا کند که او را در راه راست ثابت نگه دارد تا بتواند به دریای بیکران انس و مهر خداوند که همه‌اش مغفرت و رحمت است، متصل شود.
فواید اعتکاف
اعتکاف دارای فوایدی برای معتکفان است، یکی از فواید اعتکاف و معتکف شدن اندیشیدن و تعقل کردن است، چراکه زمانی که انسان دور از هیاهو و مسائل دنیایی و همزمان با خواندن قرآن کریم و مفاتیح‌الجنان تفکر و تعقل می‌کند، اندیشه او بیشتر در مسائل مذهبی است.
یکی دیگر از فواید اعتکاف توبه کردن است، انسان در کارهای روزمره دچار گناه می‌شود و این در حالی است که در ایام اعتکاف وسیله‌ای فراهم می‌شود که انسان توبه کند و حضور در مسجد باعث می‌شود انسان بدون این‌که به‌دنبال مسائل دنیایی باشد، توبه کند.از دیگر فواید اعتکاف نشستن در مسجد برای عبادت است، انسان برای نیایش و دعا کردن و به‌طور کلی برای خودسازی به مسجد می‌آید که آثار و برکات زیادی برای او دارد.
از جمله این آثار و برکات اعتکاف می‌توان به این نکته اشاره کرد که انسان زمانی که به راز و نیاز با خداوند می‌پردازد حالت روحانی و خاصی پیدا می‌کند و همین که شیطان حالت روحانی انسان را می‌بیند که به فکر مسائل مادی و دنیایی نیست خود به خود فراری می‌شود.
شیخ عباس قمی نقل می‌کند که زمان وضع حمل همسرش بوده پول در خانه نداشته اما مقداری از خمس و زکاتی که مردم داده بودند را در خانه داشت، شیطان از پس وسوسه او برخواست که از پول مردم بردار اما بر نفس خود و وسوسه شیطان غلبه کرد، شیطان شب به خواب او آمد و گفت «زنجیر کلفتی را برای تو آماده کرده بودم اما آن‌را پاره کردی» و این بیانگر این موضوع است که انسان با فاصله گرفتن از باطل و حرکت به‌سمت حق می‌تواند زنجیر کلفتی را که شیطان برای او آماده کرده است را پاره کند.
در حديثی از امام جعفرصادق(ع) داريم: «جنگ بدر در ماه رمضان رخ داد، از اين‌رو رسول خدا موفق به اعتكاف نشدند. آن حضرت در ماه رمضان سال آينده يک دهه را به‌عنوان همان سال اعتكاف نمودند و يک دهه را نيز به‌عنوان قضاى سال قبل.»
نبی مکرم اسلام حضرت محمدمصطفی(ص) علاوه بر اهتمام عملى نسبت به اعتكاف، با بيان فضايل و پاداش بزرگ آن، مؤمنان را به انجام اين عمل تشويق مىکردند، در حديثى از آن حضرت آمده است: «يک دهه اعتكاف در ماه رمضان همچون دو حج و دو عمره است»؛ پيامبر(ص) به اعتكاف خيلی اهميت می‌دادند، به‌طوری که از روايتی معتبر از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمود: «رسول خدا(ص) دهه آخر ماه مبارک رمضان را در مسجد معتكف می‌شد. برای آن حضرت خيمه‌ای از جنس مو بر پا می‌‌كردند. رسول خدا(ص) كمر همت به عبادت می‌بست و بستر خويش را در اين ايام جمع می‌نمود».
امام صادق(ع) در حدیث دیگری فرموده است: «همیشه این‌گونه بود که در دهه آخر ماه رمضان رسول خدا(ص) در مسجد معتکف می‌شد، خیمه‌ای از پشم برای او برپا می‌کردند و او پرده‌ای می‌آویخت و بستر خواب را جمع می‌کرد.»
البته باید توجه داشت اعتکاف مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، اگرچه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره‌ای از خصوصیات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد.
از زمانی که پیامبر اسلام اکرم(ص) اعتکاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامی میان مسلمانان رواج پیدا کرد. در حال حاضر مراسم اعتکاف در دهه پایانی ماه مبارک رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله عربستان در شهر مکه باشکوه خاصی برگزار می‌شود و همه ساله خیل عظیم مسلمانان که بخش قابل توجهی از آنان را جوانان تشکیل می‌دهند، از سراسر جهان به‌سوی مسجدالحرام می‌شتابند و در کنار خانه خدا معتکف می‌شوند و حتی بسیاری از زائران خانه خدا به‌منظور دست‌یابی به فضیلت اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، این ایام پربرکت را برای انجام عمره مفرده برمی‌گزینند.
شبیه این مراسم در مسجدالنبی و در کنار مرقد مطهر پیامبر اکرم(ص) برگزار می‌شود، مسجد کوفه در عراق نیز سال‌های متمادی، محل برپایی مراسم اعتکاف در دهه آخر ماه مبارک رمضان بوده و انبوه شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت(ع) در این مسجد مقدس معتکف می‌شده‌اند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز همراه با مردم در این مراسم شرکت می‌کرده‌اند.
انتهای پیام
