حوزه در مواجهه با تکنولوژی دچار شکاف معرفتی نشود/ تفسیر ابتذال‌گرایانه؛ آفت پژوهش

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین احمد واعظی؛ رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 21 آذرماه در آئین افتتاحیه هفته پژوهش و نهمین نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی و فناوری دفتر تبلیغات اسلامی حوزه با بیان اینکه هر ساله شاهد رشد و بالندگی و بلوغ دفتر تبلیغات هستیم، گفت: رکن پژوهش در دفتر، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با 90 محقق است، البته این تحقیقات صرفا وابسته به این پژوهشگاه هم نیست و سایر بخش‌ها هم تلاش وافری دارند.

وی افزود: پژوهش‌های دفتر تبلیغات اسلامی آیینه‌ای از وضع پژوهش در پسا انقلاب اسلامی است زیرا برخی پژوهشگاه‌ها، تک‌ساحتی هستند ولی دفتر تبلیغات ناظر به شبهات و مسائل روز، علوم انسانی، علوم اسلامی و ... فعالیت دارد لذا آثاری در مورد مطالعات فقهی، قرآنی، فلسفی، زیرشاخه‌های فلسفه و مباحث الحادی و ... را شاهد هستیم.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با مقایسه پژوهش قبل و بعد از انقلاب اسلامی با بیان اینکه چون مسائل کشور با روحانیت و اداره کشور و حوزه پیوند خورد و توقع از حوزه هم بیشتر شد، اظهار کرد: اولین مؤلفه پژوهش‌های قبل از انقلاب این است که جان‌مایه اصلی پژوهش، شفاهی و در دروس خارج و توسط استادان برجسته حوزه وجود داشته و بخشی از این تحقیقات توسط برخی از محققان حوزه مکتوب می‌شده است لذا تمامی پژوهش‌ها و دروس استادان برجسته حوزه ثبت نشده است.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) تصریح کرد: مؤلفه دیگر این است که این پژوهش‌ها، عمدتا فردی و غیرگروهی و غیرسازمان‌یافته بودند و حتی اگر برخی کارهای جمعی انجام شده است استثنا بوده، شبیه کاری که علامه مجلسی در بحار کرد یا علامه امینی یک نفره به اندازه هزار نفر فعالیت کرده است.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه، منحصربودن پژوهش‌ها به علوم اسلامی را از دیگر ویژگی‌های پژوهش قبل از انقلاب دانست و گفت: قبل از انقلاب بیشتر به فقه و اصول و برخی علوم اسلامی دیگر پرداخته شده است؛ همچنین مؤلفه دیگر تحقیقات قبل از انقلاب، نخبگانی‌بودن پژوهش و غیرعمومی بودن آن است زیرا عمدتا تحقیقات محصول فکر بزرگان و مراجع و افرادی بود که به قله رسیده بودند.

ویژگی پژوهش حوزه بعد از انقلاب

واعظی با اشاره به مؤلفه‌های پژوهش بعد از انقلاب، گفت: اول اینکه پژوهش از اختصاص به یکسری نخبگان فراتر رفت؛ به نظر بنده علت آن هم باب‌شدن سطح سه و چهار در حوزه بود و اینکه طلاب مجبور بودند رساله بنویسند، عامل دیگر هم تحصیل منتهی به مدرک و تاسیس برخی دانشگاه‌های وابسته مانند باقرالعلوم(ع) بود و تاسیس مراکز و مؤسسات پژوهشی هم به این مسئله دامن زد و باعث فراگیری نسبی پژوهش شد.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: مؤلفه دیگر به عنوان پدیده نوظهور در 4 دهه اخیر، شاهد سازمان‌یافتگی پژوهش و حرکت به سوی مدیریت و ساماندهی پژوهش‌ها هستیم و این کار با تاسیس مراکز پژوهشی رسمی رخ داد. دانشنامه‌ها، دایره‌المعارف نویسی و .. به برکت این مراکز رخ داد همچنین تک‌نگاری نسبت به مطالعات سیاسی، تاریخی و فقهی نو و جدید با ساماندهی مدیریت کلان پژوهش تولید شد.

حرکت به سمت تولید علوم انسانی اسلامی

واعظی، گشودگی به سمت علوم انسانی را از دیگر مؤلفه‌های تحقیق بعد از انقلاب برشمرد و گفت: مباحث قبل از انقلاب عمدتا اسلامی بود و ستارگانی چون علامه طباطبایی و شهید مطهری فرا روی از حوزه علوم اسلامی داشتند ولی عمدتا تلاش آنان هم در حریم مبارزه با مکاتب رقیب بود ولی الان شاهد نوعی گشودگی حوزه به مباحث پژوهشی در عرصه علوم انسانی هستیم و این کار به صورت گسترده در بخش‌هایی چون علوم اجتماعی، مطالعات سیاسی، حقوقی، فلسفه و .... انجام شده است.

وی افزود: مؤلفه دیگر پژوهش‌های معطوف به جامعه‌پردازی است یعنی ما شاهد پدیده‌ای هستیم که بعد از انقلاب رخ داد و آن این است که برخی از حوزویان به مباحث فقه نظامات اجتماعی پرداختند که خروجی آن شکل دادن به مناسبات اجتماعی و جامعه‌سازی است؛ البته این تحقیقات این پیش فرض را داشت که تولید نظامات مختلف از متون دینی کاری امکانپذیر است و دین چنین ظرفیتی را دارد. 

وی با بیان اینکه بخشی از این مطالعات جامعه‌سازی هم به سمت تمدن اسلامی رفت و به مباحث تمدنی اعم از مطالعات تمدنی گذشته و آینده تمدن اسلامی پرداخته شده، اظهار کرد: مؤلفه دیگر پژوهش بعد از انقلاب، تولید نشریات و مجلات علمی پژوهشی در آمار بالا است؛ امروز فقط مجموعه علمی دفتر تبلیغات اسلامی مجلات و نشریات بسیار زیادی دارند ولی قبل از انقلاب سه یا چهار نشریه و مجله حوزوی بیشتر وجود نداشت.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با بیان اینکه ارزیابی، داوری و قضاوت نسبت به اینکه آیا پژوهش در قبل از انقلاب درست‌تر و راقی‌تر بوده است یا بعد از انقلاب؟ گفت: این مسئله به منظرها و شاخص‌های مختلف بازگشت دارد؛ برخی قله‌های پژوهش را مهم می‌دانند و با این نگاه می‌گویند پژوهش قبل از انقلاب بهتر از بعد از انقلاب بود زیرا در قبل از انقلاب  تک ستاره و شخصیت‌های برجسته داشتیم که به اوج رسیدند مثلا علامه امینی، آقابزرگ تهرانی و علامه طباطبایی که یک تنه به اندازه هزار نفر کار علمی کردند.

واعظی تصریح کرد: اگر معیار و سنجه را تغییر دهیم و به سمت نیازمحوری، مخاطب‌شناسی و اجابت نیاز محیطی برویم مسلما بعد از انقلاب، پژوهش‌ها موفق‌تر بوده است یعنی قضاوت نیازمند منظرگرایی است.

وی تاکید کرد: بنده معتقدم تحولات بعد از انقلاب اسلامی، اجتناب‌ناپذیر بود و نشانه واکنش مثبت و بجا به نیازهای زمانه و نشانه پویایی و زنده بودن حوزه است و اگر چنین مؤلفه‌هایی شکل نمی‌گرفت باید متعجب می‌شدیم؛ یعنی وقتی حوزه‌ها در فضای انقلاب اسلامی وارد شدند و حوادثی در این 4 دهه رخ داد حوزه هم به این سمت رفت.

تفسیر ابتذال‌گرایانه آفت پژوهش است

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه گفت: هر تحول و تغییری یکسری پیامدهای منفی هم دارد و ما نمی‌توانیم بگوییم هر آنچه امروز در پژوهش حوزه می‌گذرد مثبت است و نقطه منفی نداریم؛ به نظر بنده، تفسیر حداقلی از پژوهش یکی از این آفات است زیرا به هر نگارش و تجمیع مطلبی پژوهش گفته می‌شود و این نگاه حداقلی باعث ابتذال پژوهش می‌شود لذا نباید به هر رساله و هر پایان‌نامه و مقاله‌ای عنوان پژوهش بدهیم و شاهد یک سهل‌انگاری در این عرصه باشیم؛ باید استانداردها را بالاتر ببریم تا دچار این آفت نشویم.

وی با بیان اینکه تدوین نقشه راه برای فعالیت پژوهشگاه و مجموعه مراکز وابسته به دفتر کار بسیار خوب و مناسب و مبارکی است، گفت: 20 نسخه هم از این نقشه چاپ شده است تا صاحبنظران آن را مطالعه و نقد و بررسی کنند تا با دقت بیشتری پیش برود.

واعظی با بیان اینکه در دفتر تبلیغات، پژوهش‌ها به یک روش و نمط واحد نیستند و عرض عریضی دارند، اظهار کرد: برخی کارها احیای تراث و مباحث تاریخی و سیره و ... است؛ برخی قرآنی ولی به دو بخش قابل تقسیم است؛ بخشی از تولیدات لبه اجتماعی دارد و بخشی هم وجه انتزاعی بیشتری دارد مانند کارهای بخش اطلاعات و مدارک و احیای تراث ولی بخش‌ مطالعات تمدنی و سیاسی و ... لبه اجتماعی و از سنخ جامعه‌پردزای است و در اینجا خیلی مهم است که ما جامعه امروز را بشناسیم و بدانیم کجا ایستاده‌ایم.

وی ادامه داد: مثلا باید بدانیم امر سکولار در جامعه چه تاثیر و جایگاهی دارد؛ نسل جدید روحیه پرسشگری و پذیرش مباحث متناسب با عقل‌گرایی را دارد و این به نظر بنده روحیه سکولاری متناسب با فضای جامعه خودمان است. ما نیاز به گفت‌وگو داریم زیرا صرفا کارهای فردی پژوهشی جواب نمی‌دهد بلکه باید بابی برای گفت‌وگوهای علمی بین خودمان و بیرون برای شناخت بهتر جامعه و نسل جوان شکل بگیرد.

تکنولوژی سبک زندگی را تغییر می‌دهد

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه در پیشنهاد دیگری به مسئولان این دفتر تصریح کرد: این پیشنهاد مسئله جدی‌گرفتن تاثیرات تکنولوژی است؛ برخی این تصور خام را دارند که تکنولوژی ابزاری برای غایات و اهداف ما هستند اعم از تکنولوژی‌های رسانه‌ای و هوش مصنوعی و ... ولی این نگاه غلط است زیرا تکنولوژ‌ی‌ها صرفا ابزاری برای غایات نیست بلکه غایات و فرهنگ ما را شکل می‌دهند و می‌سازند و سبک زندگی تولید می‌کنند لذا سبک زندگی و شبکه باورها و نظام ارزشی افراد با تکنولوژی عوض می‌شود.

وی اضافه کرد: الان در محیط‌های علمی معمولا با ورود تکنولوژی، مباحث اخلاقی آن را می‌کاوند؛ ما در حوزه در برخورد با مسائل جدید از بعد فقهی تفتن لازم را داریم و هر تکنولوژی که می‌آید زاویه اخلاقی و فقهی و حقوقی آن بحث می‌شود ولی تکنولوژی فقط در این دو عرصه پیامد ندارد بلکه پیامد سیاسی هم دارد و فلسفه سیاسی هم باید این موضوعات را جدی بگیرد.

وی ادامه داد: مثلا هوش مصنوعی علاوه برمباحث فقهی و حقوقی مسائل سیاسی هم دارد؛ هوش مصنوعی می‌تواند در اشتداد بی‌عدالتی و نابرابری و در انتخابات و دموکراسی تاثیرگذار باشد. در دوره قبل انتخابات آمریکا، مرکزی که دسترسی به اطلاعات بیشتر و دقیق‌تر داشت در پیروزی ترامپ نقش داشت. هوش مصنوعی می‌تواند دربرانگیختن تضادهای قومی و مذهبی مؤثر باشد حتی می‌تواند سلطه دولت‌ها را در اداره امور جامعه خودشان دستخوش، انفعال و تغییر قرار دهد؛ می‌تواند در معرفت‌شناسی سیاسی مؤثر باشد و علائق سیاسی را دستکاری کند همچنین می‌تواند برای یک فیلسوف سیاسی عناوین متعدد پژوهشی باز کند.

وی تاکید کرد: حوزه نباید در مواجهه با تکنولوژی دچار شکاف معرفتی و تک بعدی شود و فقط به ابعاد اخلاقی و فقهی بپردازد لذا بنده باز تاکید می‌کنم که به گفت‌وگو خیلی نیاز داریم زیرا این مباحث، امروز ممکن است برای جامعه ما پیامد جدی نداشته باشد ولی در آینده خواهد داشت و حوزه نباید منتظر بماند تا مسائلی بروز کند و بعد دنبال آن برویم لذا باید با گفت‌وگو و آشنایی با ابعاد مسائل، نظریه‌پردزای و تحقیق جدی داشته باشیم.