بی‌اعتمادی مستشرقان به روایات ترتیب نزول بی‌اساس است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور؛ مفسر تفسیر تنزیلی، 25 آبانماه در نشست علمی «ترتیب نزول و تاریخ‌گذاری سوره‌ها و آیات قرآن» که از سوی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم برگزار شد، گفت: شرق‌شناسان علاقه‌مند به مطالعات قرآنی دو ساحت را مورد پیگیری قرار داده‌اند از جمله گاهی به مسئله جمع و تدوین قرآن پرداخته‌اند. حداقل سه رویکرد در بحث جمع قرآن وجود دارد؛ شیعیان غالباً و نزدیک به اجماع جمع و تدوین قرآن را مربوط به دوره پیامبر(ص) می‌دانند، البته در جمع سوره‌ها اختلاف نظر وجود دارد ولی برخی هم می‌گویند قرآن به شکل امروزی در دوره پیامبر(ص) وجود داشت. 

وی افزود: اهل سنت تلاش می‌کنند تا با تردید نسبت به جمع قرآن در دوره پیامبر(ص) زمینه را برای بزرگ جلوه‌ دادن کار زیدبن ثابت و عثمان متمرکز کنند و بگویند در دوره خلفا قرآن جمع و تدوین شد. شرق‌شناسان هم با تمرکز بر دوره عثمان، تاریخ گرد‌آوری قرآن را سامان داده‌اند و البته بیان می‌کنند خود این گردآوری هم در تاریخ مسلمین از تناقض و ضعف‌هایی در گزارشات دور نبوده است.

نقد رویکرد مستشرقان

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه بنده با نگاه به ترتیب نزول، رویکرد شرق‌شناسان را مورد انتقاد و ارزیابی قرار داده‌ام، گفت: حوزه دومی هم که شرق‌شناسان ورود کرده‌اند بحث نزول تدریجی و تاریخ‌گذاری این نزول است؛ بر این اساس اگر بخواهیم قرآن را براساس تاریخ نزول، تنظیم کنیم باید ببینیم چه معیاری برای تعیین جایگاه سوره‌ها وجود دارد؛ در این زمینه علم تاریخ‌گذاری قرآن مطرح شده است و به تاریخ نزول واحدهای نازل‌شده قرآنی توجه می‌کند. 

بهجت‌پور با اشاره به پیشینه تاریخ‌گذاری قرآن، تصریح کرد: اولین کسی که وارد این عرصه شد گوستاو وایل است که کتاب نقد تاریخی قرآن را نوشت و موضوع نظم تاریخی آیات و سوره‌ها را مطرح کرد؛ بعد از ایشان تئودورنولدکه بود و در اثر مشهور خود یعنی تاریخ قرآن به این بحث پرداخت و این کتاب به منبع درسی در غرب تبدیل شد و کار او از سوی اندیشمندان بعدی توسعه یافت و به سه جلد رسید. در ادامه هم مویر بحث تاریخ‌گذاری را طرح کرد و گفت که 18 سوره از سور قرآن قبل از دعوت علنی پیامبر(ص) نازل شده است و مابقی سوره‌ها بعد از آن بود.

بهجت‌پور با بیان اینکه ریچاردبل در کتاب خود در سال 1937 و در تفسیر قرآن خود برپاییه روشی ذهنی و نظری شیوه تاریخ‌گذاری آیات را به صورت ناپیوسته مطرح کرد، گفت: بعد از ایشان هم باید از رابرت گرین یاد کنیم که در کتابی به نام محمد(ص) به بحث تاریخ‌گذاری پرداخت و افراد بعد از اینها نیز غالباً همین راه را پیمودند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه روش این افراد برای نزول قرآن مختلف است و برخی سه مرحله و برخی 6 مرحله را بیان کردند، تصریح کرد: برخی مراحلی برای نزول بیان نکرده و آن را یک مجموعه دانسته‌اند که قرآن، ابتدا آیه بوده است و بعد سوره و کتاب شده است؛ البته بیشتر شرق‌شناسان یک فرایند 4 مرحله‌ای را مورد توجه قرار داده و می‌گویند سه مرحله نزول قرآن در مدینه و یک مرحله در مکه بوده است. این افراد می‌گویند از سال اول بعثت تا هجرت مسلمین به حبشه، مرحله اول است؛ مرحله دوم هم از زمان برگشت پیامبر(ص) از طائف و مرحله سوم هم برگشت به مدینه است و سوره‌ها در این سه مرحله با امتیازاتی از یکدیگر نازل شده است و مرحله چهارم هم مدینه است.

معیارهای وایل برای ترتیب سوره

نویسنده تفسیر تنزیلی قرآن کریم با اشاره به معیارهای این افراد برای شناسایی سوره‌ها از جهت تاریخی، گفت: وایل سه معیار را اساس کار خود قرار داده است و می‌گوید ما باید به رخدادهای تاریخی که در سوره‌ها به آن اشاره شده است توجه کنیم، معیار دیگر شرایط روحی پیامبر و وظایف گوناگون پیامبر(ص) درطول 23 سال است و معیار سوم هم سبک و شیوه ساختار وحی از جهت لحن و آهنگ و شیوه سجع و نثر آیات است. وقتی با این سه معیار سراغ 114 سوره برویم می‌توانیم هر سوره را در یکی از مراحل چهارگانه قرار دهیم.

وی ادامه داد: وایل برای هر مرحله و طبقه یک ویژگی بیان کرده است؛ ویژگی او برای سوره‌های قبل از هجرت این است که این سوره‌ها با قسم شروع می‌شود. نولدکه هم چنین مدعایی را مطرح کرده است. ویژگی دیگر اینکه بیشتر آیات، عاطفی و احساس‌برانگیز هستند. معیار دیگر هم این است که آیات این مرحله موزون و مسجع است. ویژگی دیگر سوره‌های این مرحله هم این است که مملو از تماثیل شاعرانه و جاذبه شعری است.  

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه از منظر وی، آیات و سور مدنی از گذشته بلندتر و بیانگر قدرت سیاسی و اجتماعی مسلمین است؛ لذا چهار دوره کرده و برای هر دوره هم شاخصه‌هایی بیان می‌کند، گفت: کسانی که راه اجتهاد را طی کردند گفتند ما دسترسی به تاریخ نزول وحی‌های مختلف نداریم و وضعیت سوره‌ها روشن نیست لذا می‌توانیم قطعاتی از مراحل دعوت پیامبر که چهار مرحله بود را در دستور کار قرار دهیم.  

بهجت‌پور بیان کرد: این‌ها در وهله نخست می‌گویند ما اعتمادی به روایات درباره نزول واحدهای وحی نداریم و براین اساس ما خلع سلاح می‌کنند و وارد مسیر استحسانی می‌شوند؛ مثلا نولدکه و بلاشر تصریح دارند که ما از روایات به جایی نمی‌رسیم و اگر پیامبر(ص) خودش گفته بود که فلان سوره در فلان جا باشد قابل اعتماد بود؛ جواب ما این است که شما هیچ دلیلی برای رد روایات ترتیب نزول اقامه نکرده‌اید. لذا ما روایات مربوط به ترتیب نزول سوره‌ها را مطالعه کردیم و 19 روایت که از طرق مختلف به ما رسیده است به دست آمد. برخی از این نقل‌ها، مسند و بدون انقطاع است ولی برخی هم سند ندارد و البته نویسنده روایات گفته است سند دارد ولی حذف کرده است(شهرستانی) و برخی بزرگان هم این روایات را با هم مقایسه کردند و به یک جدول در سه دسته رسیدند.

19 روایت در مورد ترتیب نزول سوره

بهجت‌پور با بیان اینکه بنده در تفسیر همگام با وحی این سه دسته را آورده‌ام، اظهار کرد: برخی از این روایات هم در اهل سنت و هم شیعه مورد پذیرش است از جمله روایاتی که به ابن عباس می‌رسد، آیت‌الله معرفت و مرحوم طبرسی و حسکانی و ... هم روایاتی در مورد ترتیب نزول سوره‌ها بیان کرده‌اند. 10 روایت را بررسی کردم که روایت عطا از ابن عباس است و همه آن را قبول کرده‌اند یعنی شیعه و سنی در مورد عطا مشکلی ندارند.

وی افزود: روایتی که از ابوصالح از ابن عباس آمده است مورد قبول شیعه است ولی اهل سنت او را تضعیف کرده‌اند چون شیعه بوده است. کاری که بنده کردم این بود که ما 19 روایت را در اختیار جامعه علمی قرار دادیم و روایات مسند را در یک جدول قرار دادیم و غیرمسندها را هم همینطور در یک جدول قرار دهیم و برای مجموعه این روایات یک سیاق درست کردیم و با این سیاق ترتیب سوره‌ها برای ما مشخص خواهد شد و اگر روایتی وجود داشت که نافی ترتیب برخی از سوره‌ها است مانند آنچه از امام علی(ع) در مورد نزول حمد به عنوان اولین سوره بوده است در جدول مشخص کرده‌ایم تا تفاوت روایات را نشان دهد.

صاحب تفسیر تنزیلی قرآن کریم با بیان اینکه 10روایت بیان کرده است که سوره علق اولین سوره نازله بر پیامبر(ص) است و جایگاه 75 سوره هم در همه روایات، مشترک است و مابقی هم اختلافاتی دارند، گفت: از حدود 40 سوره که در مورد ترتیب آن‌ها اختلاف است؛ این اختلاف در حد جابجایی دو تا سه سوره است و چندان اختلاف فاحش ایجاد نمی‌کند بنابراین ما باید براساس روایات، اجتهاد کرده و براساس تعادل و تراجیح با تطبیق بر سیاق آیات، ترتیب نزول سوره‌ها را مشخص کنیم.

وی افزود: تلاش ما در این زمینه تلاشی اجتهادی است تا به سامانه نزول قرآن نزدیک شویم و مدعی نیستیم که صد درصد بگوییم همین ترتیبی که ما می‌گوییم کاملاً متقن است چون اساساً کار اجتهادی فاقد این اطمینان صد درصدی است ولی تکیه کار ما بر گزارشات معتبر روایی است.