طراحی کالبد شهری قم با ساختار مذهبی آن تناسب ندارد + فیلم

محمدمنان رئیسی، عضو هیئت علمی گروه معماری دانشگاه قم در گفت‌وگو با ایکنا از قم بیان کرد: قم به عنوان مهد علوم دینی و مرکز علوم شیعی، یک وجهه شاخص هویتی دارد و اگر قرار باشد اتفاق ویژه‌ای در حوزه معماری و شهرسازی اسلامی انجام شود، باید قم الویت یک کشور باشد، اما به نظر می‌رسد که در حال حاضر و در سال‌های اخیر، چنین رویکردی برای وضعیت فعلی نظام کالبدی شهر قم وجود ندارد.

وی ادامه داد: ساختمان‌هایی را در قم مشاهده می‌کنیم که هم به لحاظ حجم کلی پروژه، هم نما و هم سایر جزئیات معماری تناسبی با هویت اسلامی ایرانی ندارد؛ در حالی‌ که فارغ از اساتید حوزه و دانشگاه، مسئولان عالی‌رتبه نظام و مقام معظم رهبری نیز تذکراتی در خصوص وضعیت معماری و شهرسازی شهر قم داده‌اند و عدم لحاظ شدن این تذکرات جای تأمل و تعجب دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم افزود: معماری ظرف زندگی است و اگر ظرف زندگی درست طراحی نشود نمی‌توان انتظار داشت از این ظرف نامناسب بتوانیم مظروف مناسب که همان محتوای سبک زندگی و کنش‌های شهروندان در شهر مانند بحث‌های اجتماعی و فرهنگی و وضعیت عفاف و حجاب است را داشته باشیم.

طراحی اشتباه کالبد زندگی مردم و بروز ناهنجاری‌های فرهنگی

رئیسی تصریح کرد: بخشی از تقلیل کیفیت‌های دینی، بروز بعضی از ناهنجاری‌های فرهنگی، سست شدن وضعیت عفاف و حجاب و برخی از آسیب‌های اجتماعی که در حال شیوع در شهر قم است، ریشه در طراحی ظرف زندگی مردم دارد، طبق آیه قرآن نیز داریم: «کلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ» و این جای تأسف دارد که وضعیت معماری و شهرسازی و نظام کالبدی شهر قم در حد شهر تراز انقلاب اسلامی نیست.

وی در خصوص راهکارهای رسیدن قم به شهر تراز اسلامی اظهار کرد: بخشی از کار به تصمیمات خرد مقیاس که به درون شهر و استان مربوط می‌شود برمی‌گردد و اینکه بضاعت قانونی و حقوقی که مدیران استانی و شهری دارند چیست؟ اما مسئله جدی‌تر حوزه فرااستانی و فراشهری است و باید ببینیم مدیران استانی و شهری در این موضوع به چه میزان مقصر هستند که به نظر می‌رسد بخش عمده این تقصیر به نهادهای سیاست‌گذاری که در خارج از استان و در مقیاس ملی خط‌مشی تعیین می‌کنند به‌ویژه شورای عالی شهرسازی برمی‌گردد؛ البته این مسئله قابل بسط به سایر کلانشهرها نیز است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان اینکه متأسفانه بحث معماری اسلامی به نما، سیما و منظر تقلیل پیدا می‌کند، گفت: نما تقریباً یکی از جزئی‌ترین و کم الویت‌ترین بحث‌ها در معماری و شهرسازی اسلامی است؛ به‌طور مثال اگر ما به ظاهر و زیبایی یک فرد مسن که مشکلات جسمی فراوان دارد و پزشکان هشدار می‌دهند که با ادامه این اوضاع او فوت خواهد کرد بپردازیم، او نجات پیدا نخواهد کرد.

رئیسی ادامه داد: لذا با تشکیل کمیته‌های سیما منظری که در شهرهای مختلف، معماری اسلامی درست نمی‌شود، اگر ما بخواهیم به سمت طراحی ظرف درست زندگی متناسب با سبک زندگی اسلامی برویم نیازمند کار جدی هستیم و باید در بحث‌های الویت‌دار شهرسازی مانند چگونگی توزیع نظام کالبدی شهر، نحوه تعریف سرانه‌ها، چگونگی الگوی کالبدی شهر که درون‌گرا باشد یا برون‌گرا، با چه تراکم نفر در هکتار و چه روابط همسایگی باشد و یا مکان‌یابی فضا و عدالت فضایی در شهر چگونه باشد کار کنیم.

استاد دانشگاه افزود: بعد از اصلاح این موارد می‌توانیم به سراغ نما برویم، موارد اهمیت‌دار در شهرسازی اسلامی، عمدتاً به خارج از استان برمی‌گردد و باید در وزارت راه و شهرسازی و نهادهای قانون‌گذار فهم درستی از این مسئله شکل بگیرد.

معماری اسلامی؛ طراحی ظرف کالبدی متناسب با زیست مؤمنانه

وی در رابطه با تعریف واحد از معماری اسلامی گفت: معماری اسلامی به معنای طراحی و ساماندهی ظرف کالبدی متناسب با سبک زندگی اسلامی و مؤمنانه است؛ یعنی فضا به نحوی طراحی شود که خانم و یا آقا مقید در این ظرف کالبدی که معمار طراحی می‌کند بابت عقاید شرعی خود مزاحمتی از طرف ظرف کالبدی احساس نکند، اگر فضا طوری باشد که فرد مقید را هم در درون و هم بیرون منزل تحث فشار قرار دهد، این معماری اسلامی نیست، به‌طور مثال آشپزخانه‌های اُپن اسلامی نیست، زیرا خانم در زمان آشپزی و آماده‌سازی وسایل پذیرایی مهمان راحت نیست.

رئیسی ادامه داد: در دین ما روایات زیادی برای رعایت حال همسایگان وجود دارد، در حالی که در فضای آپارتمانی این اتفاق نمی‌افتد و این اذیت شدن یعنی این شهرسازی متناسب با سبک زندگی مؤمنانه نیست، زیرا دغدغه مزاحمت برای همسایگان به دغدغه‌های مختلف افراد می‌افزاید، بنابراین این نوع معماری و شهرسازی متناسب با زیست مؤمنانه نیست.

استاد دانشگاه با بیان اینکه زمانی که از معماری اسلامی صحبت می‌کنیم صرفاً حکم شرع نیست، گفت: بسیاری از این موارد حکم عقل نیز است، به‌طور مثال خانمی که مقید هم نیست، دوست ندارد این حریم خصوصی در آشپزخانه حفظ نشود، لذا این نوع حریم‌زدایی و طراحی بدون مرز فضاهای خصوصی با فطرت انسان مغایرت دارد و به اشتباه در ذهن ما جا افتاده که این‌گونه معماری زیباتر است،‌ در حالی‌ که باید به دنبال راه‌حل بود.

وی اظهار کرد: برای رفع این مشکلات باید نظام توزیع و مدیریت زمین در کشور بازنگری شود، ما در کشور دچار خودتحریمی و احتکار اشتباه زمین از سوی نهادهای حاکمیتی شده‌ایم، به همین دلیل متراژ خانه‌ها کم شده و در نتیجه منجر به این نوع معماری شده است.

رئیسی با اشاره به قاعده «كُلُّ ما حَكَمَ بِهِ الشَّرْعُ حَكَمَ بِهِ الْعَقْلُ»، گفت: این سبک زندگی مؤمنانه به معنای سبک زندگی منطبق با فطرت انسان است، لذا معماری اسلامی معماری فطری است و به تقید افراد مرتبط نمی‌شود و اگر درست عرضه شود همه اقشار از آن استقبال خواهند کرد، این مسئله نیز شعاری نبوده و محقق شدنی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان اینکه مسئله اصلی ما در مسکن و معماری، زمین است، افزود: در حال حاضر نزدیک به 70 درصد هزینه ساخت مسکن مربوط به زمین بوده و آپارتمان‌سازی با متراژهای کوچک نیز به‌دلیل اشتباه در سیاست‎های مدیریت زمین است؛ اگر این سیاست‌ها اصلاح شود، می‌توان از سهم هزینه زمین کم و در ازای آن به متراژ زیربنا اضافه کرد، در این صورت معمار می‌تواند بسیاری از نکات معماری اسلامی مانند اندرونی و بیرونی را در متراژهای بزرگ‌تر لحاظ کند.

بازنگری در سیاست‌های توزیع زمین؛ راهکار بسترسازی معماری اسلامی

وی شرط اولیه و لازم برای بسترسازی معماری متناسب با سبک زندگی اسلامی را بازنگری در سیاست‌های مدیریت زمین دانست و گفت: این شرط لازم است اما شرط کافی نیست و انتظار می‌رود دو نهاد مجلس به‌عنوان بالاترین نهاد قانونگذار و شورای عالی شهرسازی به‌عنوان بالاترین نهاد تنظیم‌کننده سیاست‌های معماری و شهرسازی کشور باید متوجه شوند این مسیر مردم را به لحاظ اولیات زندگی نیز آزار می‌دهد؛ در سال‌های اخیر مرتب بر تعداد مستأجران و اختلاف طبقاتی بالاشهر و پایین‌شهر افزوده شده، زمین به کالای سرمایه‌ای تبدیل شده و به دست مصرف‌کننده نمی‌رسد و باعث پولدارتر شدن ثروتمندان و فقیرتر شدن قشر ضعیف جامعه شده است.

استاد دانشگاه گفت: با این نحو مدیریت شهری، عدالت که شعار اصلی انقلاب بود و یکی از ارکان آن عدالت فضایی است محقق نمی‌شود و انتظار داریم به‌خصوص در شهر قم از سوی نمایندگان شهر این امر مطالبه شود، مدیران شورای عالی شهرسازی نیز باید متوجه باشند که شأن قم شأن خاصی است و نسخه قم نمی‌تواند نسخه واحد کشور باشد و این فاکتورها حداقل باید در قم لحاظ شود که نمی‌شود و سند این صحبت‌ نیز آپارتمان‌سازی در طرح نهضت ملی مسکن شهر قم است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم در خصوص وضعیت مساجد در قم از لحاظ معماری اسلامی بیان کرد: در خصوص مساجد باید در دو سطح صحبت شود، یکی بحث فیزیک، ظاهر و کالبد است و دیگری بحث فعالیت و محتواست؛ متأسفانه در نظام شهرسازی فعلی کشور ما، مساجد تنها به عبادت و نماز خواندن محدود می‌شوند، در حالی‌ که مسجد قلب تپنده شهر و محور و مرکز فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است، اما امروزه مساجد این نقش را ندارند؛ پس مهم‌تر از نمای اسلامی، مساجد باید به مدار اصلی تأثیرگذاری برگردند، مساجد ما در حال حاضر در تفکر و انگاره سکولار فعالیت می‌کنند و به همین دلیل مانند مساجد گذشته در نظام تمدنی ما تأثیرگذار نیستند.

رئیسی ادامه داد: در بحث سیما و نمای مسجد نیز باید بدانیم این مسجد جزئی از کل شهر است و اگر بخواهیم این نمای مسجد در شهر پاسخ بدهد، باید سیمای کل شهر نیز اصلاح شود، یعنی اگر نظام کالبدی شهر، الگوی کالبدی، مکان‌یابی فضا، اندازه و تراکم شهر درست شود می‌توانیم در خصوص اجزا قضاوت کنیم، در حال حاضر فضای کلی شهر بیمار است.

وی در خصوص اینکه با اصلاح این روند با ساختمان‌های قبلی چه کار باید کرد، گفت: تخریب ساختمان‌های قبلی نه امکان‌پذیر و نه عاقلانه است، اما انتظار می‌رود مدیران شهری این مسیر اشتباه را ادامه ندهند، دلیل ادامه این روند نیز نظام درآمدی شهرداری‌هاست که مایلند از محل عوارض ساخت‌وساز، درآمد بیشتری کسب کنند، در حالی‌ که این درآمد در سال‌های بعد به‌دلیل تراکم و بارگذاری بیش از حد و ظرفیت شهر به خسارت تبدیل خواهد شد. به‌عنوان مثال آلودگی هوا، سالانه شش تا هفت هزار نفر را در تهران به کام مرگ می‌کشاند، زمانی که تمام فعالیت در پهنه محدود آورده شود، با تراکم فروشی باعث انباشت آلودگی می‌شوند و اگر در این رویه تجدید نظر نشود، با گذشت زمان اوضاع بدتر خواهد شد، مجلس شورای اسلامی به این منظور باید در زمینه درآمدهای پایدار شهرداری‌ها مصوبات متناسبی داشته باشد.

گفت‌وگو و پیاده‌سازی از مژگان فرهنگیان و مهنوش بهروز

فیلم از محدثه نعیمی‌فرد