راز معیت و تکرار عسر و یسر در سوره انشراح

به گزارش ایکنا، کرسی علمی ترویجی «بازشناسی مفهوم دو واژه «عسر» و «یسر» در سوره شرح و چالش‌های ترجمه و تفسیر آن» با ارائه الهه هادیان؛ استاد دانشگاه قرآن و حدیث، صبح امروز 19 دی‌ماه در دانشگاه قرآن و حدیث برگزار شد که گزیده سخنان او را در ادامه می‌خوانید؛

این پرسش برای من مطرح بود که معیت عسر و یسر در آیه «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا» در سوره شرح به چه معناست. برای پاسخ به این پرسش ابتدا به سراغ بررسی لغات رفتم. من این روش را از علامه طباطبایی یاد گرفتم. علامه برای حل ابهام آیات، ابتدا از لغت شروع می‌کند. ما گاهی آنقدر درگیر معنای اصطلاحی می‌شویم که از معنای لغوی غفلت می‌کنیم در حالی که معنای لغت به رفع ابهام آیه کمک می‌کند. این روش در مورد خیلی از آیات جواب می‌دهد لذا به ذهن من رسید شاید این روش در مورد کلمه یسر هم کارساز باشد.

یکبار یک سخنرانی از مقام معظم رهبری شنیدم و ایشان به شهادت مالکوم ایکس اشاره کردند. به همین دلیل من فیلمی که درباره زندگی ایشان ساخته شده بود را دیدم و دقت کردم چرا رهبری در مورد یک فرد سیاه‌پوست سنی، تعبیر شهید را به کار می‌برند. در طول این فیلم کاملا مسئله عسر و یسر برایم جا افتاد. در فیلم نشان داده می‌شود کسی که دزد بوده در اثر دزدی به زندان می‌افتد و در زندان یک فرد مسلمانی سراغش می‌آید و مسلمان می‌شود و بعد جزء گروه‌های اسلامی می‌شود و هر چه جلو می‌رود با اینکه سختی‌های زندگی‌اش افزایش پیدا می‌کند ولی بزرگ می‌شود تا جایی که وقتی نزدیک شهادتش شد به یکی از دوستانش گفت بوی شهادت را استشمام می‌کنم.

من از آن زمان سراغ این موضوع رفتم و تمام تفاسیر را دیدم تا ببینم تکرار آیه «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا» برای چیست؟ آیا برای تاکید آمده است کما اینکه نظر بیشتر مفسرین همین است. نکته دیگر معیت عسر و یسر بود. بسیاری از مفسران معتقدند معنای آیه این است که بعد از عسر بلافاصله یسر حاصل می‌شود و به همین دلیل معیت را به معنای توالی به کار بردند ولی من این معنا را قبول نکردم چون آیه می‌توانست بگوید؛ «ان بعد العسر یسرا».

نقد یک قاعده ادبی در تفسیر آیه

در اولین قدم سراغ کتاب‌های لغت رفتم. ابن فارس ریشه کلمه یسر را انفتاح و سبکی می‌داند. این انفتاح و سبکی، راه را درباره یسر درست کرد. پس آیه می‌خواهد بگوید همراه سختی توسعه و گشایش وجودی است. عموم تفاسیر در معنای آین آیه تحت تاثیر یک قاعده و یک روایت بودند. قاعده این است وقتی کلمه نکره‌ای تکرار می‌شود می‌خواهد این معنا را برساند که به یک مورد اشاره نمی‌کند، یعنی با هر عسر دو یسر است. روایت هم این است که هر عسر دو یسر به همراه دارد. من این روایت را در کتب روایی بررسی کردم، متوجه شدم ریشه‌اش اشکال دارد و سندش به معصوم نمی‌رسد.

برخی تفاسیر مثل صاحب تفسیر روح البیان نکته خوبی گفته است و آن اینکه معیت در این آیه معیت حقیقی است یعنی توالی را نمی‌رساند و آیه می‌خواهد بگوید همراه هر عسری یسر است یعنی خداوند انسان را دچار عسر می‌کند چون از آن یسر متولد می‌شود و عسر و یسر در دل هم هستند، پس ما در همان سختی بزرگ می‌شویم و اینطور نیست اول سختی بکشیم بعد بزرگی برایمان حاصل شود.

نتیجه پژوهش من این شد که آیه مفید تکرار نیست یعنی دو جمله مستقل است و الف و لام العسر در هر دو آیه متفاوت است، یکی الف و لام جنس است و یکی عهد ذهنی است. اگر الف و لام اول را جنس بگیریم آیه می‌خواهد اعلام کند به عنوان یک سنت، همراه هر عسری یسری نهفته است. در مورد الف و لام در آیه بعد با توجه به سیاق آیه که خداوند از دادن شرح صدر به رسول خدا حکایت می‌کند، شرح صدری که در مقابل مسئولیتی است که نزدیک بوده صدای شکستن استخوان‌های پشت پیامبر(ص) به گوش برسد، می‌توان گفت «العسر» به معنای عسری است که پیامبر(ص) تحمل می‌کرده است.

پس خداوند ابتدا یک سنت کلی را بیان می‌فرماید، بعد نمونه‌ای را در مورد پیامبر(ص) ذکر می‌کند که از باب ذکر خاص بعد از عام است. اگر عکس بگیریم یعنی الف و لام اول برای عهد باشد و بعدی برای جنس، از قبیل ذکر خاص قبل از عام است یعنی آیه اول ناظر به پیامبر(ص) است و بعد قاعده کلی بیان می‌شود. این نگاه خیلی جهان‌شمول است. اولا آیه از تکرار بیرون می‌آید، ثانیا بعد از اینکه خداوند قانون خود را ذکر می‌کند نمونه عینی ارائه می‌دهد که همان پیامبر(ص) است.

عسر و یسر نقیض هم نیستند

در ادامه این نشست علی صفری، استاد دانشگاه قرآن و حدیث به نقد پژوهش ارائه شده پرداخت و گفت: نکته اول اینکه وقتی من مفهوم عسر و یسر را در عنوان مقاله دیدم به ذهنم آمد شاید آیات دیگری که در این زمینه هست را هم بررسی کنید و مصداقش فقط سوره شرح نباشد چون ما همنشینی دیگری برای این واژگان در قرآن داریم ولی متاسفانه به این موضوع پرداخته نشده است؛ لذا جا داشت این مطلب هم در این بحث بیاید.

وی افزود: نکته دیگر اینکه شما فرمودید مفهوم عسر و یسر به معنای همراهی سختی و آسانی جمع نقیضین است، در حالی که اینها نقیض هم نیستند چون اگر نقیض باشند با حرف شما هماهنگ نخواهد بود چون شما در پایان می‌گویید در دل سختی آسانی است و اینطوری جمع نقیضین می‌شود. نقیض جایی است که از یک جهت به یک شی بنگریم ولی ممکن است چیزی از یک جهت عسر باشد از یک جهت یسر باشد و از این جهت قابل جمع هستند. پس عسر و یسر نقیض همدیگر نیستند.

وی در ادامه گفت: شما به عنوان مثال نقض فرمودید برخی افراد هستند که تا هنگام مرگ سختی همراهشان است ولی بنده عرض می‌کنم از ظاهر آیه این برنمی‌آید که رسیدن آسانی مختص دنیا است. شاید مقصود آیه، آسانی بعد از مرگ باشد. پس استدلال شما درست نیست چون ممکن است این افراد بعد از مرگ وارد بهشت شوند و آسانی برایشان آغاز ‌شود کما اینکه اهل جهنم پس از مرگ، دچار عسر می‌شوند و قرآن هم بر این معنا تاکید دارد یعنی آنها در دنیا راحت هستند ولی در آخرت در سختی هستند. نکته بعدی اینکه شما فرمایشات مفسرین را آوردید و نقد هم کردید ولی نقدتان مدلل به دلیل نیست و عموما بر اساس یک پیشفرض داوری کردید.