ضرورت گذر از روش‌های تجربی به آکادمیک + فیلم
مصطفی حاجی‌حسنی معتقد است: جلسات قرآن در کشور ما دست‌کم با دو آسیب همراه است؛ نخست اینکه آموزش تلاوت به صورت تجربی است و دیگر اینکه تلاوت‌های مجلسی کمتر مورد توجه استادان است. همچنین برخی دوست دارند برای تلاوت قرآن چارچوب تعیین کنند و این تصمیمات به منزله محدود کردن هنر تلاوت قرآن است.
نشست «تحلیل و آسیب‌شناسی وضعیت جلسات قرآن در ایران» از طریق صفحه اینستاگرام ایکنا برگزار و پخش شد. در این برنامه مصطفی حاجی‌حسنی‌کارگر، مدرس و قاری ممتاز قرآن به عنوان کارشناس به مسائلی نظیر مؤلفه‌ها و کارکردهای جلسه قرآن، نسبت جلسات قرآن با مسابقات، اهمیت مطالعات آکادمیک در زمینه هنر تلاوت و لزوم توجه به قاریان جوان در تصمیم‌گیری و اجرای برنامه‌های قرآنی پرداخت. در ادامه، گزارش بخش نخست این نشست را می‌خوانید؛
ایکنا- در ابتدا و برای ورود به بحث با یک تعریف درباره جلسه قرآن استاندارد شروع کنیم و اینکه چه مؤلفه‌هایی دارد و در ادامه به این مطلب برسیم که استاد جلسه قرآن باید از چه خصوصیاتی برخوردار باشد؟
یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌ها عبارت از پرداختن جامع به قرآن است؛ یعنی آگاهی استاد جلسه باید به‌نحوی جامعیت داشته باشد که از یک‌سو بتواند مباحث معرفتی و تفسیری را ارائه کند و از دیگر سو در زمینه ارائه مطالب مربوط به مسائل فنی و هنری تلاوت قرآن نظیر صوت، لحن، تجوید و وقف و ابتدا مهارت داشته باشد.
معمولاً جلسات قرآن به صورت هفتگی برگزار می‌شود و مدت زمان آن کمتر از سه ساعت است؛ از این‌رو چاره‌ای جز این نیست که به اختصار به همه ابعاد قرآن اعم از مسائل معرفتی و هنری پرداخته شود. اما این کار باید به صورت هنرمندانه‌ای توسط استاد صورت پذیرد. با این حال در برخی جلسات صرفاً به موضوعات خاص توجه می‌شود؛ یعنی مثلاً ممکن است در یک جلسه فقط به مباحث صوت یا لحن پرداخته شود اما به باور من جلسه‌ای از استانداردهای لازم برخوردار است که در آن ارائه مطالب به صورت جامع صورت گیرد.
مؤلفه دیگر عبارت از این است که استاد جلسه روانشناس خوبی باشد. البته به این معنا نیست که حتماً مدرک روانشناسی داشته باشد، بلکه بتواند فضای جلسه را به لحاظ روانی تحلیل و کنترل کند تا نه‌‌تنها از مخاطبان کاسته نشود، بلکه بر افراد حاضر در جلسه افزوده شود.
ایکنا- امروزه همه مسائل تخصصی شده‌اند. در سال‌های گذشته اگر یک نفر در همه ابعادی که از آن‌ها سخن به میان آوردید اطلاعاتی داشت به عنوان یک استاد ذوفنون شناخته می‌شد، اما امروزه هر یک از این مقوله‌ها نظیر صوت یا لحن به صورت جزئی و تخصصی مورد توجه قرار می‌گیرند. آیا به این قائل نیستید که جلسات تفکیک شوند و در هر جلسه به یک زمینه تخصصی پرداخته شود؟
توجه به همه این مقوله‌ها مهم است، اما آیا مسائل مربوط به صوت در این حد هست که بتوان یک جلسه را فقط به آن اختصاص داد؟ مگر در این زمینه تا چه میزان بحث و مطلب وجود دارد؟ اینکه جلسات به سمتی بروند که در آن‌ها فقط به یک زمینه تخصصی پرداخته شود، ضعف می‌دانم. البته نمی‌خواهم به اساتیدی که چنین رویه‌ای دارند جسارت کنم؛ چه‌اینکه در کشور ما اساتیدی هستند که فقط به مباحثی نظیر صوت یا لحن می‌پردازند، اما باید با مطالعه در همه ابعاد مطالب را ارائه کنند.
یکی از آسیب‌هایی که در جلسات قرآن وجود دارد، همین عدم مطالعه اساتید است. متأسفانه در کشور ما تلاوت قرآن و آموزش آن صرفاً به صورت تجربی پیگیری می‌شود؛ وقتی از یک قاری می‌پرسیم، آگاهی شما در زمینه مباحث هنری و ... چگونه به دست آمده در پاسخ می‌گوید این آگاهیها حاصل حضور در جلسات اساتید است.
چرا نباید قاریان ما در زمینه مسائلی نظیر تجوید یا صوت و لحن مطالعه کنند و کتاب و مقاله بنویسند؟ چرا نباید نظرات خود را به صورت علمی ارائه کنند تا در جلسات علمی این نظرات به بحث گذاشته شود؟ بر این اساس، اساتید ما باید به صورت علمی به مسائل فنی و هنری تلاوت قرآن ورود و سپس بازخوردهای این فعالیت‌های علمی را دریافت کنند.
ایکنا- شاید یکی از دلایلی که سبب شده کمتر به صورت آکادمیک به این مسائل پرداخته شود، تعارفاتی است که بین اساتید و قاریان قرآن وجود دارد؛ یعنی شاید اگر افرادی اهل مطالعه هم باشند، بترسند از اینکه نظری برخلاف نظر فلان استاد مطرح دهند. تحلیل شما در این زمینه چیست؟
با شما موافق نیستم. عمده‌ترین عامل خود اساتید هستند که در این زمینه گامی برنداشته‌اند. طبعاً شاگرد هم از استاد خود الگوبرداری می‌کند و اگر ببیند استاد به این مباحث بی‌توجه است او هم بی‌توجه خواهد شد. از طرفی برخی اساتید در زمینه مباحث بلاغی، مفهومی و تفسیری آگاهی‌های اندکی دارند. بارها پیش‌آمده که از فلان استاد در مورد لحن مناسب برای تلاوت یک آیه پرسیده‌ام، اما پاسخ منطقی و علمی دریافت نکرده‌ام؛ یعنی اگر پاسخی هم داده شده بدون تحلیل بوده است. متأسفانه هیچکس نیست که پیرامون این مسائل محتوای علمی تولید کند.
یکی دیگر از ضعف‌های بزرگ ما نیز به داوری‌های مسابقات برمی‌گردد؛ یعنی چون از فضای علمی دور هستیم، داوری‌ها هم به‌نحوی است که اگر داوران یک مسابقه را تغییر دهید، نتایج هم تغییر می‌کند. البته اخیراً کارهای خوبی صورت گرفته است؛ از جمله اینکه در آئین‌نامه بازنگری‌هایی انجام شد و باید از استاد قره‌شیخلو تشکر کنم که کار را پیش برد، اما متأسفانه این کار هم تا یک مرحله‌ای پیش رفت و متوقف شد. بنابر این باید تصمیمات بهتری گرفته شود تا مسابقات علمی‌تر برگزار شود؛ در این صورت مسابقات خروجی‌های مطمئن‌تری هم خواهد داشت.
ایکنا- در جمع‌بندی صحبت‌های شما می‌توان اینگونه گفت که بر فعالیت‌های قرآنی اعم از جلسات قرآن، مسابقات و ... به جای علم، سلیقه حاکم است. اکنون که از مسابقات سخن به میان آوردید، قدری هم درباره نسبت میان مسابقات و جلسات توضیح دهید.
مسابقه ذاتاً رویداد خوبی است و نمی‌توان به صورت صد درصد آن را نفی کرد. تاکنون خروجی‌های خوبی هم از مسابقات دیده‌ایم، اما بحث اصلی بر سر نوع برگزاری مسابقات است که ایراداتی دارد و این ایرادات بر جلسات قرآن هم اثر گذاشته است.
برای نمونه یکی از ایراداتی که می‌توان به مسابقات وارد کرد این است که یک قاری در مرحله شهرستانی با سه دقیقه تلاوت، در مرحله استانی هم با همین میزان تلاوت و در مرحله کشوری نهایتاً با بیست دقیقه تلاوت می‌تواند رتبه اول را کسب کند. این یعنی قاری حتی یک ساعت هم تلاوت نمی‌کند، اما اول می‌شود. حال آیا می‌توان گفت این رویه به ارزشیابی مطلوبی منجر می‌شود؟
یکی دیگر از ایرادهای مسابقات را در قالب مثالی توضیح می‌دهم؛ تصور کنید نیروی انتظامی راننده‌ای را به عنوان الگو معرفی کند که هیچ جریمه‌ای ندارد. سپس شما بررسی می‌کنید و می‌بینید دلیل جریمه نشدن این راننده این است که اصلاً با سرعت راندن و سبقت غیر مجاز گرفتن از سن و سالش گذشته است. حال آیا این راننده مهارت لازم برای شرکت در مسابقات رالی را دارد؟ خیر.
مسابقات قرآن در کشور ما هم شبیه همین مثال است. در نهایت قاری‌ای برگزیده می‌شود که در تجوید و صوت و لحن کمترین خطا را داشته است و برای کاهش خطا هم لازم است تا بسیاری از این آیتم‌ها در سطح ساده‌ای اجرا شود. حال اگر نفس خوبی داشته باشد، می‌تواند نمره لازم در وقف و ابتدا را هم کسب کند و اول شود.
بنابر این آیین‌نامه مسابقات به‌نحوی است که قاری با کمترین ایراد می‌تواند اول شود و در نهایت به عنوان قاری برتر معرفی خواهد شد. در این صورت نباید از این قاری انتظار داشته باشیم که در مجامع بین‌المللی بتواند تلاوت‌های طولانی داشته باشد. معمولاً قاریان مصری تلاوت‌های طولانی‌تری دارند، این در حالی است که قاریان ما نهایتاً بتوانند بیست تا سی دقیقه تلاوت کنند. بر این اساس آیین‌نامه مسابقات ایراد دارد و نمی‌توانیم روی خروجی‌های مسابقات حساب چندانی باز کنیم.
ایکنا- آیا می‌توانیم بگوییم مسابقات قرآن سبب شده تا قاریان مسابقه‌ای و مجلسی داشته باشیم؟
دقیقاً همینطور است و می‌توان گفت در کشور ما دو نوع تلاوت وجود دارد؛ یکی تلاوت مسابقه‌ای و دیگری تلاوت مجلسی. نکته جالب اینکه وقتی قاریان ما در مسابقات به موفقیت می‌رسند، پس از آن به سمت تلاوت‌های مجلسی روی می‌آورند. البته این را هم نباید فراموش کرد که فضای فرهنگی کشور ما هم این اجازه را نمی‌دهد تا یک قاری یک ساعت تلاوت کند؛ چه اینکه در کشور مصر هم چنین جوی وجود دارد و به تعبیر دیگر، آن زمان که عبدالباسط از ساعت یک تا چهار بامداد به تلاوت می‌پرداخت و هزار نفر هم مستمع پای منبرش می‌نشستند گذشته است.
ایکنا- به تعبیری «چون که صد آمد نود هم پیش ماست»؛ یعنی اگر قاری مجلسی تربیت کنیم طبعاً در مسابقات هم می‌تواند اجرا کند اما غفلت از مجلسی خواندن مانع تربیت قاریان توانمند است.
بله و یکی از ضعف‌های مسابقات هم همین نکته است. از طرفی چون قاری مجلسیخوان کمتر داریم، افرادی که در جلسات قرآن حاضر می‌شوند هم اندک هستند. اگر جمعیت حاضر در جلسه قرآن را با هیئت‌های مذهبی مقایسه کنید متوجه می‌شوید در هیئت‌ها حداقل هزار نفر حاضر می‌شوند، اما این تعداد مخاطب هرگز در جلسات قرآن دور هم جمع نخواهند شد.
یکی از عواملی که سبب شده تا تلاوت‌های مجلسی مورد توجه قرار نگیرد، اساتیدی هستند که با این شیوه از تلاوت مخالفت دارند و دوست دارند برای تلاوت قرآن چارچوب معرفی کنند. این در حالی است که نمی‌توان برای هنر و فعالیت‌های هنری محدودیتی ایجاد کرد. متأسفانه برخی اساتید برای تلاوت چارچوب‌های خاصی تعیین می‌کنند و مثلا می‌گویند از این چارچوب عبور نکنید که با این کارها دست قاری بسته می‌شود.
با اینکه قاری به هنگام تلاوت کارهای اضافه انجام دهد، مخالفم، اما نوآوری و سبک زمانی ایجاد می‌شود که ساختار و کلیشه‌ها از بین بروند. در عصر طلایی مصر قاریانی بوده‌اند که تلاوت‌هایشان محل توجه اساتید ماست اما گاهی اوقات وقتی از همین قاریان تقلید می‌شود، مخالفت‌هایی به وجود می‌آید. شاگرد هم مجبور است طبق نظر استاد پیش برود و بر همین اساس مجالی برای بروز خلاقیت باقی نمی‌ماند.
در حال حاضر در کشور ما قاریان مطرحی در حد و اندازه قاریان مصری حضور دارند، ولی اگر فضا بازتر شود می‌توانیم بر تعداد این قاریان بیفزاییم. همچنین نباید فراموش کنیم که مردم تلاوت قرآن را می‌فهمند و اگر در جلسات تلاوت‌های خوب بشنوند حتماً اقبال گسترده‌ای نسبت به قرآن نشان می‌دهند.
دریافت فیلم این گفت‌وگو در صفحه iqna_news اینستاگرام
ادامه دارد ...
گفت‌وگو از مرتضی اوحدی
انتهای پیام
