نگاهی به اندیشه‌های اقتصادی شهید مدرس(ره)

محمود صادقی، پژوهشگر مسائل تاریخی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، به‌مناسبت سالروز شهادت شهید مدرس(ره)، با بیان اینکه ایشان معتقد بود که مصرف بودجه در کشور باید اساس منطقی داشته باشد، به اندیشه‌های اقتصادی شهید مدرس(ره) اشاره و اظهار کرد: یکی از مسائل مطرح در ایران معاصر که در مواجهه با پیشرفت کشورهای اروپایی شکل گرفت، مسئله توسعه‌ نیافتگی است. مباحث مربوط به توسعه ‌نیافتگی نه تنها به موارد اقتصادی محدود نمی‌شود، بلکه مجموعه‌ای از عوامل مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، حقوقی و غیره را در برمی‌گیرد.

وی در همین خصوص به اندیشه و نظرات شهید مدرس(ره) در زمینه‎ راه‌های توسعه از منظر اقتصادی پرداخت و ادامه داد: شهید مدرس(ره) بر حمایت از تولیدات داخلی تأکید بسیاری داشت. یکی از ویژگی‌های اقتصادی ایران در زمان شهید مدرس(ره) ورود کالا از اروپا به‌ویژه پارچه و البسه بود. طرح پوشیدن البسه وطنی در مجلس چهارم ابتدا توسط شهید مدرس(ره) پیشنهاد شد.

صادقی بیان کرد: مدرس(ره) در جلسه 168 مجلس چهارم بیان می‌کند که می‌خواستم از آقایان سؤال کنم مستخدمینی را که برای ادارات استخدام می‌کنید و از مالیه ملت به آن‌ها پول می‌دهید، اگر بنا شود، لباسشان را از پارچه‌هایی که خود ملت تهیه کرده خریداری کنند، چه عیبی خواهد داشت و چه نقصی وارد می‌آید؟

پژوهشگر مسائل تاریخی اظهار کرد: از نظر شهید مدرس(ره) پوشیدن لباس‌های ساخت داخل دو دستاورد رشد صنایع و خارج نشدن سرمایه از مملکت را به دنبال خواهد داشت، مدرس فقر و احتیاجی را که جامعه با آن مواجه است را ناشی از خروج سرمایه می‌داند و در عوض پارچه، لباس و پوشاکی وارد کشور می‌شود که خود جامعه ایران توانایی تولید آن را دارد.

وی تصریح کرد: مدرس در همین جلسه مجلس می‌گوید یک ماده واحده قانونی گذرانده شود که عموم را ملزم کند به پوشیدن البسه وطنی که بعد از مذاکره بین نمایندگان پیشنهاد مدرس(ره) و عده‌ای دیگر مطرح و با رأی اکثریت تصویب و مقرر شد، بعد از یک سال از اجرای این قانون همه لباس‌های اوقات کار مستخدمین در ادارات کشوری اعم از لباس که از طرف دولت به مستخدمین داده می‌شود و یا خود آن‌ها تهیه می‌کنند، باید از منسوجات و مصنوعات ایران باشد.

استفاده از متخصصان داخلی برای بهره‌برداری از معادن

صادقی در ادامه به نگاه شهید مدرس در خصوص استفاده از متخصصین داخلی برای بهره‌برداری از معادن اشاره کرد و افزود: مدرس در خلال مذاکره پیرامون مسئله نفت شمال در جلسه 169 مجلس چهارم به وجود معادن متنوع در کشور اشاره می‌کند و می‌گوید که چه خوب است این معادن توسط خود مردم ایران به بهره‌برداری برسد، شاید این ذخیره که از قدیم مانده امروز موقعش رسیده که اهل مملکت آغاز به استفاده کنند و اگر ممکن باشد، تمام معادن را استخراج کنند.

پژوهشگر مسائل تاریخی تصریح کرد: مدرس(ره) همچنین اظهار می‌کند که گمان می‌کنم در مملکت ما کمتر معدنی باشد که وجود نداشته باشد و چیزی بهتر از این نیست که خود اهالی مملکت از این نعمت‌های خداداد بهره‌مند شوند و شاید به توفیق خداوند بتوانیم کارخانجات، راه‌آهن، علوم و صنایع جدید و بالاخره از تمام آنچه را که دنیای کنونی دارد و ما نداریم در مملکت خودمان ایجاد و تأسیس کنیم. مدرس در جلسه 169 مجلس چهارم نیز از نبود اسباب و وسایل لازم و نبود متخصص و سرمایه لازم و نبود امنیت کامل ابراز تأسف می‌کند و می‌گوید که کم‎کم باید اصلاح و تکمیل شود.

وی در مورد نظر مدرس(ره) در خصوص واگذاری معادن به اشخاص داخلی، اظهار کرد: مدرس(ره) معتقد بود که باید دولت امتیازاتی به خصوص به اتباع داخلی با شرایط آسانی بدهد، تا واقعا مردم از این فقر و فلاکت بیرون بیایند. مدرس بارها در مجلس بر اینکه چرخ‌های اقتصادی به دست خود ایرانی‌ها فعال باشد، تأکید می‌کند و می‌گوید که نباید امتیاز زیادی به خارجی‌ها داد، خصوصا برای شیلات به طوری که به شدت با واگذاری آن به شرکت‌های خارجی مخالف بود.

جلوگیری از خروج سرمایه از کشور

صادقی همچنین در خصوص نظر مدرس برای جلوگیری از خروج سرمایه از کشور، مطرح کرد: در جریان مذاکرات پیرامون نفت شمال که شهید مدرس(ره) مسئله اولویت داشتن و تقدم خود ایرانی‎ها بر خارجی‌ها برای بهره‌برداری از معادن را مطرح کرد، یکی از نمایندگان مجلس به نام سید یعقوب می‌گوید که ما عقب افتاده‌ایم و توانایی بهره‌برداری از نفت را نداریم، مدرس(ره) در جواب او می‌گوید که علت عقب‌افتادگی ما این است که پولدارهای ما پول‌های خودشان را در بانک‌های خارجی می‌گذارند و از این جهت ما از پول عقب افتاده‌ایم و محصلین ما هم که از زمان ناصرالدین‌شاه تا حالا که هزاران نفر به اروپا رفته‌اند، علم و صنعتی که به درد ما بخورد، ندیدیم بیاورند.

پژوهشگر مسائل تاریخی اضافه کرد: مدرس ورود اجناس خارجی و خروج سرمایه از مملکت برای خرید اجناس خارجی را یکی از عوامل عقب‌ماندگی اقتصادی بیان می‌کند و به مردم پیشنهاد می‌کند که از جامعه خارجی به قدر احتیاج استفاده کنند و زیاد افراط نکنند.

ایجاد صنایع و تأسیس کارخانه در کشور

مسئول موزه شهید مدرس(ره) در کاشمر ادامه داد: در راستای توسعه صنعتی کشور شهید مدرس(ره) هنگام طرح لایحه‌ کارخانه کبریت‌سازی تبریز، از لوایح آن دفاع کرد، او در خلال مذاکرات در لوایح قانونی این کارخانه گفت: مملکت ما پر از عمله است، همه فقرا و ضعیف و کارگر و عمله هستند. ما که کارخانه نداریم، پس باید کاری کرد که کارخانجات زیاد شود، تا این عمله جات هم منتفع شوند.

صادقی اظهار کرد: مدرس در زمینه عمران و تهیه زیرساخت‌های توسعه معتقد است باید شرایطی در جامعه ایجاد شود، تا کسانی که پول دارند، پول خود را به شکل نزول به مردم ندهند، بلکه با پول خود به امور صنعتی بپردازند و کارخانه و صنعت ایجاد کنند، تا هم خودشان و هم جامعه بهره ببرد. حتی بر این باور بود که نه تنها از کارخانه نباید مالیات گرفته شود، بلکه حتی دولت به او کمک کند و اهمیت و جایگاه بسیاری برای ایجاد صنایع در کشور قائل بود.

راه‌آهن زیربنای رشد و توسعه اقتصادی

وی اضافه کرد: شهید مدرس(ره) راه‌آهن را یکی دیگر از عوامل رشد و توسعه بیان می‌کند و بر این باور است که بین راه‌آهن و رشد اقتصادی رابطه مستقیم وجود دارد، وی حیات هر مملکتی را مربوط به اقتصاد آن مملکت و رشد اقتصادی و آبادانی مملکت را هم وابسته به راه‌آهن می‌داند. مدرس در خصوص اهمیت راه‌آهن می‌گوید هر کس که ما را به امتداد راه‌آهن هدایت کند، خدمت بزرگی کرده است و قدم برداشتن در این راه به طوری که شروط سیاسی نداشته باشد و پشیمانی به دنبال نداشته باشد، اولین وسیله نجات کشور است.

صادقی مطرح کرد: مدرس راه‌آهن را از الزامات امور کشور می‌داند که هرچه زودتر ساخت آن باید آغاز شود و هر ساعتی زودتر انجام بگیرد، بهتر است. نه تنها مدرس(ره) بلکه بسیاری از رجال روشن‌بین و آگاه جامعه آن روز ایران به لزوم ایجاد راه‌آهن واقف بودند. مدرس(ره) در توضیح پیشنهاد خود برای راه‌آهن در جلسه 67 مجلس، مورخه 14 اسفند 1305 می‌گفت که راه‌آهن در مملکت حکم شرائن در بدن را دارد. ولی اگر هم درست نرفت، ممات را می‌آورد، نه حیات را.

بی‌مورد خرج نشدن بودجه مملکت

این پژوهشگر مسائل تاریخی در ادامه به نظر شهید مدرس برای بی‌مورد خرج نشدن بودجه مملکت، گفت: مدرس معتقد بود که مصرف بودجه باید اساس منطقی داشته باشد و بی‌مورد خرج نشود. بارها از هزینه تراشی‎های بیجا انتقاد کرده و بر این عقیده بود که دولت باید به سوی کاهش هزینه‌ها حرکت کند تا هزینه اضافی بر اقتصاد کشور تحمیل نشود. در همین راستا در جلسه 135 مجلس ششم با لایحه کمیسیون محاسبات مبنی بر بودجه روضه‌خوانی در مجلس شورای ملی مخالفت کرد.

وی تصریح کرد: مضمون لایحه پیشنهادی این بود که نظر به این‌که در سنوات گذشته اقامه عزاداری و سوگواری حضرت خامس آل‌عبا(ع) در سه روز آخر صفر در مجلس شورای ملی برقرار می‌گردد و محلی مخصوص برای مخارج آن خارج از بودجه منظور بوده و در نهایت ماده واحده‎ای را به مجلس پیشنهاد و درخواست می‌کند که مبلغ دو هزار و پانصد تومان از وزارت مالیه علاوه بر بودجه مصوب مجلس دریافت دارد. مدرس(ره) با این لایحه مخالفت می‌کند و در خلال سخنان خود می‌گوید که ما حاضر نیستیم یک شاهی بیجا خرج شود، ولو در مصیبت حضرت سیدالشهدا(ع).

صادقی مطرح کرد: شهید مدرس(ره) خرج کردن از بیت‌المال برای کسانی که برای عموم کار نمی‌کنند را نیز یکی از موارد هزینه‌های نابجا می‎داند که در این خصوص در جلسه 31 مجلس چهارم می‌گوید که من می‌گویم مال بیت‌المال عمومی مسلمین را نباید مفت به کسی داد. مذهب من هم همین‌طور می‌گوید که مال عموم را نباید به کسی بدهند که برای عموم کار نمی‎کند. این خلاف ضرورت تمام ملل دنیاست که مال کسی را به کسی دهند که برای او کار نمی‌کند، برای اینکه مال، مال عموم است و هرکس خدمت به عموم کند، مزد به او می‌دهند.

حمایت از صادرات

این پژوهشگر مسائل تاریخی با اشاره به اینکه شهید مدرس بر حمایت از تولید کالاهای صادراتی تأکید بسیاری دارد، افزود: مدرس می‌گوید که مسئله صادرات باید ساماندهی و قانونمند باشد و از سویی بر آن‌ها نباید گمرک بسته شود. امروز که مملکت ما محتاج است، ملاحظه امور اقتصادی شود، با این‌که مبانی این کار را هم همه می‌دانیم که محتاج است صادراتش زیاد شود، بهتر این است که تکلیفی برایش معین کنیم. چون دو سه فقره صادرات داریم، که اشکالات زیادی چه در اینجا و چه در سرحدات برای آن‌ها تراشیده می‌شود، بنابراین گمان من این است، باید همان‌طور که ترتیبی داده شود و به عقیده بنده این دو سه فقره صادراتمان که قالی و آنقوزه و کتیرا باشد، نباید گمرک بسته شود، علی‌الخصوص قالی و کتیرا و آنقوزه که در واقع این سه فقره صادرات مهم مملکت ماست، بلکه انشاءالله صادرات ما زیاد شود و چهار تا پول در این مملکت پیدا شود.