2 تهدید برای رسالت تبلیغی حوزه؛ فعالیت استخدامی و غفلت از فضای مجازی

به گزارش ایکنا، تبلیغ و دعوت، ارشاد و هدایت مردم به ارزش‌های الهی از اصول رسالت پیامبران الهی بوده و خط اصلی برنامه آنان را تشکیل می‌داده است. تمامی پیامبران الهی(ع) خود را مبلّغ و پیام‌رسان پروردگار و اندرزگویی امین خوانده‌اند.

مبلغان مرزداران اندیشه‌های دینی و فرهنگی جامعه هستند. آنچه در کلام و قلم و هنر این سفیران سعادت موج می‌زند، بیدارگری نسل‌های امروز و فرداهاست و تبلیغ، هنری است جاودانه که با تلاش پیگیر مبلغان بر تابلوی هستی به نمایش درمی‌آید. در این میان تبلیغ دینی از اهمیت شایانی برخوردار است.

اسلام، کامل‌ترین شریعت آسمانى، با تبلیغ متولد شد و بقا و جاودانگی آن نیز در سایه‌سار تبلیغ مبلغان و هدایت‌گران مذهبی به وجود خواهد آمد. از این‌رو آشنایی مبلغان فرهیخته و وارسته عرصه دین‌باوری با شیوه‌های گوناگون تبلیغی در سراسر گیتی امری ضروری است. آگاهی از ابزارهای تبلیغ و جدیدترین شیوه‌ها و روش‌ها به مبلّغان این امکان را خواهد داد که افزون بر هدایت جامعه‌ اسلامی به سوی سعادت و سلامت دینى، از ورود افکار و اندیشه‌هایی که بر مبنای دین‌گریزی و یا دین‌ستیزی است، ممانعت به عمل آورند.

در جامعه کنونی بشری به علت گسترش ارتباطات و سهولت دست‌یابی به اندیشه‌های به ظاهر منطقی غرب و پیشرفت سریع فناوری در جوامع گوناگون و در نتیجه مورد تهاجم فرهنگی قرار گرفتن کشورهای جهان سوم و در حال توسعه، تبلیغ‌های دینی نیز باید تحولی ژرف یافته و در شیوه‌ها و ابزارهای تبلیغی تجدیدنظر شود. فضای مجازی، ماهواره‌ها و ... چشم‌های ناپاک قرن بیستم هستند که به عنوان خطری نابودکننده، فرهنگ و مبانی دینی ما را مورد حمله قرار داده‌اند و تبلیغات ما باید علاوه بر تعلیم مفاهیم و تعالیم مذهبی و دینی، در پی خنثی کردن آثار شوم این پدیده‌ فرهنگ‌برانداز باشند. این نوشتار در پی بیان شیوه‌ها و ابزارهای تبلیغ است که با تجربه‌ای نه‌چندان بزرگ آمیخته است تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

در رابطه با مقوله تبلیغ دین و بایسته‌های آن برای تأثیرگذاری بیشتر در دوران کنونی به گفت‌وگو با سیدعلی‌اکبر حسینی رامندی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

ایکنا ـ تبلیغ دینی به چه ابزار و ساز وکارهایی نیاز دارد؟

تبلیغ، به‌کارگیری روش یا روش‌های به هم پیوسته و هدفمند بوده و تأثیرگذاری در شخصیت، آگاهی‎ها، افکار، باورها، گرایش‎ها، کنش‎ها و رفتارهای انسان‎ها به منظور جهت‌دهی آنان به‎ سوی هدف مورد نظر مبلغ است. از منظر قرآن کریم هدف نهایی تبلیغ هدایت و راهنمایی انسان‎هاست.

در آیات متعددی به این تعریف اشاره شده است، مانند: آیه‎‌های 15 و 16 سوره مبارکه مائده: «... قَدْ جَاءَكُم مِّنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتَابٌ مُّبِينٌ؛ يَهْدِى بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَمِ وَ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلىَ النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلىَ‏ صرِاطٍ مُّسْتَقِيمٍ». در این دو آیه قرآنی‎، از هدایت، به رها شدن از ظلمت و وارد شدن به نور تعبیر شده است.

قرآن کریم هدف و مقصد نهایی این هدایت را رسیدن به توحید و یکتاپرستی دانسته که در پرتو بندگی، عبودیت و پرستش خداوند تحقق خواهد یافت. از منظر قرآن کریم عبودیت عهدی است که همه انسان‌ها با خدا بسته‎اند: «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَبَنىِ ءَادَمَ أَن لَّا تَعْبُدُواْ الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكمُ‏ عَدُوٌّ مُّبِينٌ؛ وَ أَنِ اعْبُدُونىِ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ» (یس/36: 60- 61). در آیه 65 سوره مبارکه ذاریات با صراحت بیان شده است که هدف آفرینش انسان عبودیت و ستایش خداوند است «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ». در قرآن هدف بعثت همه پیامبران الهی و رسالت تبلیغی آنان دعوت به یکتاپرستی است «وَ لَقَدْ بَعَثْنا في‏ كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوت‏» (نحل/16: 36).

در جهان معاصر ابزارها، موضوعات و روش‌های تبلیغ بسیار متنوع، پردامنه و اعجاب‎انگیز است. تبلیغ گاهی در فضای حقیقی و گاهی نیز در فضای مجازی انجام می‌گیرد. مخاطب هدف در مواردی، فرد و در مواردی مجموعه افراد هستند. تبلیغ به حضوری چهره به چهره و غیرحضوری نیز قابل تقسیم است.

در برخی موارد تبلیغ با زبان، گاهی به صورت مکتوب و متن و گاهی نیز در قالب زبان ارائه می‌شود. در جهان معاصر، هنر و زبان هنر بیشترین نقش را در عرصه تبلیغ ایفا می‌کند. هنر به هشت گونه متنوع تقسیم می‌شود و از آن به هنرهای هشت‌گانه بشری یاد می‌شود. این هنرها به ترتیب عبارتند از: هنر موسیقی نظیر نوازندگی، آهنگسازی و …، هنر حرکات نمایشی نظیر سیرک و… ، هنر ترسیمی نظیر طراحی، نقاشی، عکاسی، خطاطی و… ، هنر تجسمی نظیر معماری و دکوراسیون، مجسمه‌سازی، خیاطی و طراحی لباس، شیشه گری و… ،‌ هنر ادبیات نظیر نویسندگی، شعر، داستان، فیلم‌نامه و…، هنر نمایشی نظیر تئاتر، اجرای نمایشنامه و شعرخوانی و…، هنر سینما نظیر بازیگری، کارگردانی و…، هنر بازی‌سازی از جمله طراحی و ساخت بازی‌های ویدیویی و رایانه‌ای و… . همچنین، اقسام یاد شده هنر در دو فضای مجازی و حقیقی به‌کار گرفته می‎شود.

ایکنا ـ یکی از مهمترین ابزار تبلیغ دین، منابر هستند، هرچند در حال حاضر به دلیل شرایط کرونایی کشور شاهد برپایی آن‌ها به صورت حضوری نیستیم، اما به صورت کلی راهکار جذابیت منابر و سخنرانی‌ها چیست؟

سالروز صدور فرمان امام خمینی(ره) مبنی بر تأسیس سازمان تبلیغات اسلامی، روز تبلیغ و اطلاع‌رسانی دینی نام گرفت. این فرمان و نام‎گذاری، اهمیت تبلیغ و نقش‌آفرینی مبلغان و روحانیون دینی در تبیین و تبلیغ دین را یادآور می‎شود. بدون تردید، در میان ابزارهای تبلیغ، منبر، یکی از مهمترین ابزار در عرصه تبلیغ دین است و مهمترین کارکرد سازمان تبلیغات نیز سامان‌دهی امر تبلیغ به ‎ویژه منبر و خطابه بوده است؛ اما بدیهی است، موفقیت فراگیر و ماندگار امر خطیر تبلیغ، فقط زمانی امکان‌پذیر و دست یافتنی خواهد بود که تبلیغ دینی با ابزارهای نوین و مطابق با نیاز روز جامعه انجام گیرد. در جامعه اسلامی ـ ایرانی، اهمیت و اثربخشی منبر، خطابه و وعظ در قالب سنتی، واقعیتی است که نمی‎توان آن را نادیده گرفت، اما باید اذعان داشت که در جهان امروز، تغییر سبک زندگی‌ها و دگرگونی سلایق و ذایقه موجب شده است تا در کنار ابزار منبر و خطابه ابرازهای دیگر تبلیغ به ویژه هنر در تحقق تربیت دینی مورد توجه قرار گیرد؛ بنابراین نباید اهمیت و ضرورت به‌کارگیری هنرهای هشتگانه، در مسیر تحول فرهنگی و دینی را انکار کرد.

بارزترین جلوه‎های قرآن به عنوان کامل‌ترین متن تبلیغی اسلام، جلوه‎ هنری آن است. امام علی(ع) در معرفی قرآن می‌فرماید: «انَّ القُرآنَ ظاهِرُهُ اَنیقٌ وَ باطِنُهُ عَمیق؛ قرآن دارای ظاهری شگفت‌انگیز، زیبا و محتوای ژرف است». به‌زعم تنوع شگفت‌انگیز ابزارهای تبلیغی در جهان کنونی باید اذعان کرد که همواره خطابه یکی از ابزارهای مهم و انگیزشی است. در جهان معاصر خطیبان نامدار فراوانی هستند که با سخنان انگیزشی تحولات عمیقی را در مخاطبان خود ایجاد کرده‎اند.

ایکنا ـ در رابطه با بایستگی حضور فعال نخبگان حوزوی در عرصه‌‎‌های تبلیغی توضیحاتی ارائه فرمایید.

ضمن قدردانی از تلاش‎های مراکز و نهادهای اعزام مبلغ و سازماندهی و مدیریت این امر خطیر و ساماندهی گروه‌های عمومی و تخصیصی تبلیغی به منظور کارآمدی و تأثیرگذاری بیشتر در عرصه‌های تبلیغی، باید اشاره کرد که این تلاش‎ها ناکافی است و باید نسبت به اهتمام بیش از پیش نهادهای فرهنگی در تربیت مبلغان کارآزموده و با دانش و مهارت‏‌های کافی اقدام کرد.

رسالت تبلیغی حوزه با دو تهدید اساسی مواجه است. نخست آنکه، فعالیت‏‌های گسترده‌ پژوهشی و آموزشی نخبگان حوزوی در پژوهشگاه‏‌ها و مراکز آموزشی حوزوی و دانشگاهی موجب غفلت و یا تغافل از رسالت ذاتی آنان در عرصه تبلیغ شده است. دوم آنکه آن دسته از دانش‌آموختگان حوزوی که اهمیت و ضرورت تبلیغ را دریافته‌‌‎اند، از دانش و مهارت لازم استفاده از فضای مجازی برخوردار نیستند.

اگر دانش‌‎آموختگان حوزه‌های علمیه بخواهند همچون گذشته در عرصه‎‌های گوناگون جامعه تأثیرگذار باشند و رسالت تبلیغ دینی و انقلابی خود را به شایستگی ایفا کنند و نقش و سهم شایسته و بایسته‌ای در مدیریت فرهنگی داشته باشند، باید ضرورت، اهمیت و بایستگی حضور گسترده و کارآمد، در دو عرصه حیاتی تبلیغ و فضای مجازی را دریابند و آن را از اهم وظایف شرعی خود بدانند.

امروز در میان نخبگان و فرهیختگان حوزوی، در ایفای رسالت دینی و انقلابی، شاهد رویکردی متفاوت و نگران کننده هستیم. بخش معظمی از نخبگان حوزوی با جذب در پژوهشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی حوزوی و دانشگاهی و دریافت حقوق و مزایای مناسب از وزارت علوم، وظیفه تبلیغی خود را از یاد برده و ضرورت این رسالت ذاتی و خطیر خود را فراموش کرده‌‎اند. بدون تردید این غفلت و یا تغافل، خسارت‌های جبران‌ناپذیری را در مهندسی فرهنگ دینی و انقلابی به‎ دنبال خواهد داشت.

بایسته است که ضمن اذعان و اقرار به ضرورت، اهمیت و اولویت آموزش در محیط‎های آکادمیک و نیز اهمیت و ضرورت پژوهش در مسائل و موضوعات مورد نیاز، یادآور شویم که نمی‎توان با هیچ‌‎یک از ضرورت‎های یاد شده، چشم‌پوشی از رسالت تبلیغی دانش‌آموختگان حوزوی را توجیه کرد و بی‌اعتنایی به امر تبلیغ را مشروعیت بخشید و ضرورت و اهمیت رسالت تبلیغی این دسته از حوزویان را نادیده گرفت.

افزون بر آن، حضور تبلیغی می‌‎تواند دین‌پژوهان را در مسئله‎‌یابی پژوهشی یاری دهد و پژوهشگران را در انجام پژوهش‎های ضروری و کارآمد معاضدت کند، زیرا در فرآیند پژوهش، از مراحل اساسی و الزامی، موضوع‎‌یابی و مسئله‌یابی و تبیین اهمیت، ضرورت و اولویت پژوهش‌هاست. بدون تردید، حضور فرهیختگان حوزوی در مجامع تخصصی و عمومی در مناسبت‏‌های تبلیغی و وقوف به دغدغه‌‎های مخاطبان و آگاهی از پرسش‌های متنوع آنان، می‌تواند مبلغ را در کشف موضوعات و مسائل پژوهشی و تبیین اهمیت، ضرورت و اولویت پژوهش‌‌های دینی یاری داده و مانع از انجام پژوهش‎‌های ناکارآمد و هم‌‎عرض شود.

ایکنا ـ فضای مجازی تا چه میزان در امر تبلیغ دین کمک می‌کند؟

اهمیت فضای مجازی و ضرورت حضور کارآمد دین‌پژوهان و مبلغان دینی در این فضای گسترده و پیچیده از تأکیدات رهبر معظم انقلاب اسلامی به‌‎ویژه در 10 سال اخیر بوده است. ایشان با بیان‌های گوناگون بر اهمیت و ضرورت این حضور مقدس تأکید می‌‎‌کنند. رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنان خود در رابطه با مسئله فضای مجازی می‌فرمایند: «اگر من امروز رهبر انقلاب نبودم، حتماً رئیس فضای مجازی کشور می‌شدم». این سخن به خوبی اهمیت حضور مبلغان دینی، در فضای مجازی را نشان می‌دهد.

در ادامه سخنان مقام معظم رهبری در این زمینه آمده است: «فضای مجازی و سایبری که الان در اختیار شماست، اگر بتوانید این‌ها را یاد بگیرید، می‌توانید یک کلمه حرف درست خودتان را به هزاران مستمعی که شما را نمی‌شناسند برسانید! این فرصت فوق‌‌‌‎العاده‌ای است، مبادا این فرصت را ضایع کنید که اگر ضایع شد خداوند متعال از من و شما روز قیامت سؤال خواهد کرد».

درک ضرورت حضور در فضای مجازی، تولید محتوا، راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، استقلال، مدیریت، جریان‌سازی، تأثیرگذاری، قوت و اقتدار، راهبرد واحد در برابر جبهه استکباری، تشکیل هیئت اندیشه‌ورز، تبیین آموزه‌های دینی و اسلامی، رصد اخبار و رخ‏دادها، رویارویی هوشمندانه با تهاجم فرهنگی و مبارزه با اندیشه‌های الحادی و نفاق، روشنگری، پاسخگویی به پرسش‌‎‎ها و شبهه‌ها، برنامه‌‎‌ریزی، آسیب‌‌‎شناسی مداوم، امیدآفرینی و یأس‌‎‌‎زدایی، آرایش جنگی(جنگ نرم)، تأمین امنیت، مخاطب‌‎‌شناسی، سامانه تربیت مبلغان برخوردار از سواد رسانه و سواد و مهارت لازم در فضای مجازی، تولید و ترویج برنامه‌های فرح‌‎بخش و متنوع(بازی‎، سرگرمی، طنز و ...)، گسترش شرکت‌‎های دانش‌بنیان، رعایت اخلاق اسلامی(صداقت، انصاف، حق‌گرایی)، اهم توصیه‌ها و راهبردهای رهبر معظم انقلاب درباره فضای مجازی است که در سال‌‎های 1391 تا 1400 بیان شده است.

مبلغان دینی باید با توانمندسازی خود در زمینه دانش فضای مجازی، از این فرصت استفاده کرده و تبلیغات خود را با تأثیرگذاری بیشتر و دقیق‌تری در این فضا به مخاطبان ارائه کنند. قطعاً با توجه به استفاده فراوان و گسترده مردم از فضای مجازی، مبلغان نیز می‌توانند با بهره‌گیری از این فضا، تبلیغات خود را در میان آحاد جامعه ارائه دهند.