دیدگاه قرآن درباره نهادینه کردن هنجارهای دینی در جامعه
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: قرآن کریم راهکارهای متعددی از جمله اقناع، تطابق رفتار با گفتار، نداشتن توقع مادی و مالی و ایجاد روابط عاطفی با دیگران دارد که برای نهادینه‌سازی هنجارهای دینی در جامعه مطرح شده است.
به گزارش ایکنا، سیدمحسن میرسندسی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی هشتم تیرماه در نشست علمی «هنجارسازی اجتماعی در قرآن» که به صورت مجازی برگزار شد، گفت: ارزش‌ها یا الهی و متعالی، یا غیرالهی و یا ترکیبی از این دو هستند. در واقع وقتی ارزش در ذات فرهنگ قرار بگیرد، تبدیل به هنجار شده و در اعمال کنشگران یک جمع دیده می‌شود و اکثریت یک جمع آن را می‌پذیرند و رعایت می‌کنند.
وی با بیان اینکه یک باور می‌تواند در جایی هنجار و در جای دیگر ناهنجاری باشد، افزود: فرهنگ تعاریف مختلفی دارد؛ مجموعه‌ای از شیوه‌های تفکر و احساس و عمل است که بین تعداد زیادی از کنشگران مشترک است و یک جمع براساس شیوه تفکر و احساس و عمل است که با گروه و جمعیت دیگری تمایز می‌یابند؛ همچنین این‌ها دو خصلت بنیادین دارند؛ یعنی قوام و دوام این خصلت‌ها وابسته به افراد نیست. همچنین درجه‌ای از فشار را بر کنشگران وارد می‌کنند؛ مثلاً زبانی که با آن تکلم داریم، قبل از ما بوده و بعد از ما هم خواهد بود، لذا بیرون از افراد است و اگر کسی نخواهد با این زبان رسمی تکلم کند، نمی‌تواند با افراد جامعه ارتباط برقرار کند و تحت فشار قرار می‌گیرد.
میرسندسی با بیان اینکه هنجار اجتماعی، الگوهای توافقی و تثبیت شده کنش‌ها به عنوان قاعده رفتار اجتماعی و مورد عمل اکثریت است، تصریح کرد: تخلف از این هنجارها مجازات دارد که ممکن است این مجازات از طریق کنترل اجتماعی یا قانونی صورت بگیرد. هنجارسازی مدنظر ما سه حالت دارد؛ یا در زمینه نوآوری هنجارهای جدید است، یا تقویت هنجارهای موجود و تلاش برای گسترش آن مانند باورهای دینی است یا معطوف به شناسایی و از بین بردن هنجارهای مخالف ارزشهای دینی است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه هر چیزی که رفتار اکثریت جامعه است، هنجار است، اما قطعاً هر هنجار اجتماعی، دینی نیست و هر هنجار دینی هم در سطح اجتماع فراگیر نیست، افزود: مثلاً قرآن کریم در مورد اعتقاد تثلیث مسیحیان فرموده است این باور که مسیحیان دارند و خدا را یکی از سه‌گانه‌ها می‌دانند درست نیست، ولو اینکه آموزه رایجی در بین آنان باشد؛ همچنین در آیه 100 سوره مائده فرموده است «قُلْ لَا يَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» یعنی کثرت پلیدی دلیل بر ارزش آن در نزد دین نیست.
هنجارهای منطبق و غیرمنطبق بر دین
میرسندسی بیان کرد: دسته‌ای از هنجارهای اجتماعی می‌تواند مطابق با هنجار دینی باشد؛ یعنی هنجار دینی در حقیقت اجتماعی شده است، اما برخی هنجارها مانند خوردن نان و پنیر به عنوان صبحانه در ایران یا غذاخوردن با قاشق و چنگال ربطی به ارزشهای دینی ندارند؛ البته برخی روایات شاید نکاتی در این مسائل هم داشته باشند؛ نقطه مقابل این حالت، هنجارهایی هستند که عملاً در تعارض با ارزشهای دینی هستند، مانند غیبت و تهمت و دروغ که در بخشی از جامعه به عنوان هنجار شده است.
این پژوهشگر اظهار کرد: هیچ جامعه‌ای نیست که در آن هنجار وجود نداشته باشد؛ نقش هنجارها مانند غرایز در اجتماعات غیربشری و حیوانات است؛ اساساً نظم مطلوب در هر جامعه با هنجارهای آن رابطه مستقیمی دارد. قرآن کریم هم نقش مهمی به لحاظ اعتقادی و عملی در هنجارسازی دارد، به همین دلیل فرموده که مؤمنان چه چیزهایی را باید رعایت کنند و از چه چیزهایی پرهیز داشته باشند. در آیه 62 بقره «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ» فرموده است که خیلی از ارزش‌ها بین ادیان مشترک است.
وی افزود: در بُعد عملی هم پایبندی جامعه به دستورات الهی می‌تواند کارکردهایی چون انسجام و تقویت اجتماعی حول ارزشهای الهی داشته باشد و برکات خاص خود را دارد که این پاداش در آیه 96 مریم بیان شده است و می‌تواند زمینه رشد اجتماعی و دینی افراد را فراهم کند.
میرسندسی تصریح کرد: قرآن کریم همچنین هشدار جدی به کسانی داده که حدود الهی را رعایت نمی‌کنند؛ آنها را ظالم و مستوجب عذاب دانسته است؛ در آیه 96 اعراف «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ» به این مسئله اشاره کرده است. یعنی از یکسو ایمان و تقوا را منشأ نزول برکات از زمین و آسمان می‌داند و از سوی دیگر تکذیب خدا و ارزشهای الهی و کاهش این ارزش‌ها و هنجارها، زمینه ایجاد فساد در جامعه فراهم و سبب نزول عذاب و اضمحلال جامعه می‌شود. مثلاً در قوم لوط یک عمل زشت تبدیل به هنجار شده بود و تداوم آن سبب زول بلا و از بین رفتن آن جامعه شد.
تطابق رفتار و عمل؛ شرط مهم در هنجارسازی
وی در مورد روش اثرگذاری یک هنجار افزود: القای پیام هنجاری زمانی مؤثر است که هنجارفرست انگیزه شخصی خود را دخالت ندهد؛ مثلاً حضرت ابراهیم به جای اینکه قوم منحرف نمرودیان را دعوت به توحید و عدم بت‌پرستی کند، عمل هنجاری آنها را زیر سؤال می‌برد و می‌گوید چرا چیزهایی می‌پرستید که جان ندارند و کاری از آنها بر نمی‌آید. همچنین شرط دوم در هنجارسازی تطابق گفتار و عمل است؛ یعنی هنجارفرست نباید چیزی را که باور ندارد و به آن عمل نکند، از دیگران بخواهد عمل کنند؛ در آیه دوم سوره صف «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ» و در آیه 11 زمر «قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ» به این مسئله اشاره کرده است. یعنی خودشان قبلاً مسلمان شدند و خدا را خالصانه عبادت کرده و بعد به تبلیغ دست می‌زنند.
توقع مالی عامل ناکامی در ساخت هنجارهای ارزشی است
وی اضافه کرد: نکته دیگر برای هنجارفرستان این است که هیچ توقع شخصی و مالی نباید داشته باشند، بلکه از جان و مال خود هم برای هنجارسازی الهی دست می‌کشند. در آیات متعدد در مورد پیامبران این نکته بیان شده است؛ از جمله در آیه «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ» به این مسئله اشاره شده است. همچنین بحث دیگر صبر وسعه صدر است، زیرا تغییرات فرهنگی و ارزشی و هنجاری خیلی دیر در مخاطب انجام می‌شود و لازمه آن صبر و سعه صدر است، همان طور که موسی وقتی سراغ فرعون رفت، از خدا سعه صدر طلب کرد. ضمن اینکه باید بدانیم همیشه درصدی در جامعه در برابر هنجارها مقاومت می‌کنند.
میرسندسی بیان کرد: نکته دیگر اینکه هرقدر روابط عاطفی میان هنجارفرست با مخاطب بیشتر باشد، تأثیر آن هم زیادتر است؛ اوج این مسئله در پیامبر وجود داشت که گاهی از غم ایمان نیاوردن مردم بیمار می‌شدند. در آیه 128 توبه «لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ» به این مسئله اشاره شده است؛ بنابراین یکی از شروط اساسی تأثیرگذاشتن، پیام خیرخواهی و روابط عاطفی است. انبیاء بدون استثناء افرادی امین و مورد قبول جامعه بودند؛ علم، حکمت و خیرخواهی و صداقت داشتند؛ مثلأ قوم صالح به حضرت صالح گفتند که تو مایه امید ما بودی، یعنی اینقدر به او اعتماد داشتند.
پژوهشگر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه هرقدر پیام‌ها اقناعی‌تر باشد، تأثیر آن هم بیشتر است، اظهار کرد: هنجار در صورتی گسترش می‌یابد که روشن و شفاف و بدون ابهام باشد، لذا قرآن خودش را مبین و سدید معرفی کرده است؛ همچنین هنجار باید با نیازهای منطقی و واقعی مخاطب هماهنگ باشد.
انتهای پیام
