بداء با علم الهی در تضاد نیست

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد بیابانی اسکویی، استاد حوزه علمیه، 17 دی ماه در نشست علمی «آموزه بداء در احادیث کتاب عیون اخبار الرضا(ع)» که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: در زمان امام رضا(ع) مکاتب مختلف شکل گرفت و دیدگاه‌ها با هم برخورد داشت و مناظرات زیادی در آن دوره شکل گرفت، لذا حضرت با هر قشر و مکتب و صاحب علمی نشست و بحث داشتند؛ یکی از موضوعات مناظرات امام با سلیمان مروزی به عنوان یک متکلم برجسته، مسئله بداء هست. حضرت در حقیقت با سلیمان به نماد منکر بداء به عنوان عقیده شیعه بحث کرده‌اند نه اینکه صرفا او مخاطب امام باشد لذا به درد مباحثه با منکران امروز هم مفید است.

بیابانی اسکویی با بیان اینکه واژه بداء یا از ماده بدء و یا از بدو گرفته شده است که به دومی مشهورتر است، افزود: در تعابیر امام تفاوتی میان اینکه واژه از کدام ریشه باشد دیده نمی‌شود، در معنای بدء یعنی شروع و در بدو یعنی رای جدید؛ ممکن است این رای شروع رای یک نفر باشد یا اینکه فردی رایی داده و بعد با رایی دیگر آن را تغییر دهد.

استاد حوزه علمیه با اشاره به بحث بداء در کتاب عیون تصریح کرد: حضرت خطاب به سلیمان مروزی به آیه شریفه 67 مریم «أَوَلَا يَذْكُرُ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ يَكُ شَيْئًا» استناد فرمودند البته به ظاهر در آیه چیزی در مورد بدا دیده نمی‌شود ولی این آیه در کنار آیه سوره دهر  «هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا» نتیجه می‌دهد که وقتی انسان خلق شد چیزی نبود یعنی هیچ جهت ثبوتی برای انسان وجود نداشت؛ یعنی انسان توسط خداوند آغاز شده است؛ البته فقط مختص انسان نیست و همه موجودات و آفرینش هم مخلوق ابتدایی خدا هستند.

بیابانی اسکویی تصریح کرد: حضرت رضا(ع) بداء را حاکمیت مشیت و اراده و رای خدا می‌داند و نه حاکمیت قدرت و علم و سلطنت خدا؛ در واقع نفی اینکه خدا عالم و قادر هست ولی چیزی خلق نکرده و یا به چیزی که خلق کرده عالم نیست؛ بداء از منظر امام با اراده خدا جریان دارد.  بداء در این دو آیه آغاز شدن خلقت است.

بداء شبیه نسخ در تشریع است

بیابانی اسکویی با بیان اینکه آیات زیادی مبنی بر تغییر دائمی و اضافه کردن بر عالم از سوی خدا حکایت دارد، اظهار کرد: نکته‌ای که به شیعه در این اعتقاد خرده می‌گیرند این است که اگر خدا تقدیری معین فرموده است حال اگر آن را تغییر دهد العیاذ بالله حکایت از جهل دارد؛ نظیر این در تشریع هم وجود دارد لذا از دوره میرداماد، علما نسخ در تشریع را مانند بداء در تکوین دانسته‌اند یعنی نسخ این نیست که خدا حکمی را جعل کرده و بعد از مدتی به علت تغییر رای آن را نسخ کرده باشد؛ اینها معتقدند که اصلا این حکم با رای  خداوند تا همین جا بوده و این تمام شده و رای دیگر آمده است. در عالم تکوین هم تمام شدن مدت ماندگاری، برای یک موجود مطرح است.

بیابانی اسکویی اضافه کرد: امام رضا(ع) در روایات مطرح شده در عیون به بحث علم الهی پرداخته و فرموده که خدا را دو گونه علم است؛ علمی که خدا به آن عالم است و علمی که به فرشتگان و انبیاء داده است و آنچه بداء در آن رخ می‌دهد علمی است که به انبیاء داده و نه علمی که در عالم مخزون و مکنون رخ دهد. این علم قبل از تکون اشیاء است لذا حضرت در روایت فرمودند که تقدیر هیئت و اشکال و مدت بقای اشیاء و ...قبلا به رای صورت گرفته بدون اینکه در عالم خارج تحقق داشته باشد و کسی متوجه بداء می‌شود که حامل این علم است.

رابطه بداء و اعمال انسان

وی افزود: اینکه منشأ بداء چیست براساس روایات خیلی به اعمال افراد پیوند خورده و موارد زیادی روایت داریم که خدا به خاطر اعمال ما ممکن است گرفتاری را بردارد و تبدیل به آسایش کند و برعکس لذا در ادعیه از خدا تغییرات مثبت را می خواهیم. علم ذاتی خدا همه چیز را در برگرفته است ولی اینکه کدام را بیاورد و ببرد در مر حله علم ثبوتی است و حجت خدا بر روی زمین براساس سوره قدر تغییرات و رای‌های جدید را درک می کند و می بیند.

استاد حوزه تصریح کرد: امام نشان داده که خداوند همواره بر سلطنت خود استوار است و با بداء تغییری در آن ایجاد نمی‌شود، در برخی روایات آمده که علم به تغییرات دو هزار سال قبل از تکون اشیاء در نزد خدا وجود دارد مثلا علم اینکه اگر کسی قرار بوده 20 سال عمر کند ولی اگر فلان کار خوب را بکند عمرش 30 سال می‌شود در نزد خدا بوده است.

وی با بیان اینکه براساس آیات قرآن خداوند مبسوط ‌الید است، گفت: این حاکی از آن است که خدا با همه قدرت و سلطنت در حمکرانی است در حالی که یهودیان می‌گفتند خدا هر چیزی را خواسته خلق و یا تشریع کند انجام داده و تمام شده است که این درست نیست زیرا اگر کسی نسخ در شریعت را رد کند از آن طرف تغییر در تکون و کائنات را هم باید رد کند.

وی اضافه کرد: آنچه خداوند در تقدیر اولیه هه انسان‌ها قرار داد خیر بوده ولی آنچه رخ می‌دهد در سایه عملکرد و رفتار و قول ما براساس آزادی و اراده خودمان است؛ در نظام سلطنت الهی نظام علی معلولی، مکانیکی نیست و هر چیزی باید در جای خود محقق شود؛ اینطور نیست که گفته شود اگر کسی ذره‌ای بخواهد از جای خود تکان بخورد کائنات برهم می‌ریزد. نظام احسن یعنی نظامی جز همین که هست وجود ندارد و تا قیامت جاری است.

بیابانی اسکویی افزود: اینکه ما برای خودمان و فرزندانمان و کشورمان دعای خیر می‌کنیم نشان می‌دهد که نظام علی و معلولی رباتی بر عالم حاکم نیست؛ بداء در واقع می‌خواهد بگوید ما در گناهان و خلاف‌ها باید به خدا پناه برده و واقعا از ته قلب التماس کنیم تا ما را ببخشد؛ این نشان می‌دهد که خداوند هر یومی در شانی(کل یوم هو فی شان) است و خدا در هر لحظه کار جدید و رحمت و رافت جدید و فیض و یا بلا تدبیر می‌کند.

وی در پایان تاکید کرد: اگر آنچه خدا در نظام تقدیر و تکوین برای ما خواسته دنبال می‌کردیم امروز گرفتار این همه مشکلات در نظام اجتماعی و  اقتصادی نبودیم.