پیشگیری و درمان دو وظیفه اخلاقی در مقابل شرور اختیاری و طبیعی است

به گزارش ایکنا؛ نخستین کنفرانس بین‌المللی «اخلاق، الهیات و بلایای فراگیر» امروز، هجدهم شهریورماه با سخنرانی جمعی از اندیشمندان، به صورت مجازی آغاز به کار کرد. محسن جوادی، استاد دانشگاه قم و معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این کنفرانس با موضوع «اخلاق مواجهه با شر» به ایراد سخن پرداخت که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛

در مورد چیستی شر بحث‌های زیادی شده است، اما به صورت کلی تعریفی از شر دارم که ارائه می‌کنم. شر مفهومی است که در تقابل با خیرات قرار دارد. اگر جایی به هر دلیلی، عاملی یک خیری را از زندگی انسان حذف کند، می‌گوییم شر واقع شده است و برخی که در مورد انسان تک‌خیری را مطرح می‌کنند، شر عبارت از درد و رنج و الم می‌شود، اما چون معمولاً دیدگاه‌های مذهبی و اسلامی نگاه متنوع و متکثری به خیرات آدم دارند که می‌توان به سلامت، دین، اخلاق، عزت و کرامت اشاره کرد، هر چیزی که در تقابل با اینها باشد، شر است. اما موضوع بحث ما شری است که در تقابل با حیات انسان است. همچنین باید اشاره کنم که مفهوم شر وسیع‌تر است. هر کجا خیری برای انسان وجود داشته باشد، از آن زاویه، شری هم برای او وجود دارد.

تقسیم شر به دو دسته اخلاقی و طبیعی

در زندگی با شرور زیادی درگیر هستیم که اعم از طبیعی، اخلاقی و ... هستند و زندگی آدم در مواجهه با شرور، اجتناب‌ناپذیر است. معمولاً شرور را دو دسته می‌کنند و آنجایی که یک اختیار و مداخله اختیاری انسان منشأ شر می‌شود، ولو که خودش از جنس بیماری باشد، اما چون منشأ اختیاری انسان دارد، به آن شرور، اختیاری و اخلاقی می‌گویند، اما جایی که مداخله‌ای از ناحیه انسان نیست، شر طبیعی نام‌گذاری می‌شود.

وقتی شر اختیاری رخ می‌دهد که منشأ اصلی آن نیز سوءاختیار است و کسی سلامت کسی را می‌گیرد، حتی اگر فرض کنید عمدی هم نباشد و خطایی می‌کند. اما مسئله این است که آن چیزی که ما در مواجهه با این مسئله باید داشته باشیم، چیست؟ نمی‌توان گفت اتفاق افتاده و تمام شده و بگوییم همه به اراده خدا هم بستگی دارد و من در مسیر خدا بوده‌ام و تمام. در مقابل شرور اختیاری یا چیزهایی قرار دارند که شرارت است، ولی منشأ آنها اختیار و سوءاختیار است، دو وظیفه اخلاقی داریم؛ یک وظیفه اخلاقی داریم که نگذاریم این اتفاق بیفتد. یعنی قبل از وقوع شر باید این کار را بکنیم. یک وظیفه هم برای بعد از وقوع شر است. وقتی شر رخ داد، باید آن را جبران کنیم و به وضعیت خیر اولیه برگردانیم و اگر ضرر زدیم، برگردیم و جبران کنیم.

حتی در فقه اسلامی می‌گویند عاقله باید جبران کند. یعنی اصل جبران ضرر وجود دارد. فلسفه این احکام مانند دیه و قصاص چیست؟ نکته اصلی این است که خیری فوت شده است و اگر اینطور نبود که این احکام هم وجود نداشت. لذا این خیر به این اندازه ارزشمند است و باید جبران شود و برگردد که یک اصل مهم اخلاقی و برای حفظ خیرات انسانی است.

وظیفه ما در قبال شرور چیست؟

در شرور اختیاری اینطور است، اما به شرور طبیعی برمی‌گردیم. فرض را بر این می‌گذاریم که مداخله انسانی در کار کرونا نیست و یک پدیده کلان طبیعی است و فراگیر شده است و شری برای همه انسان‌ها به وجود آورده و سلامت و جان انسان را تهدید می‌کند. در حقیقت ما شر را طبیعی فرض می‌کنیم. اما نکته‌ای که در بحث مقابله با شرور اختیاری وجود داشت، اینجا هم هست. یعنی نمی‌توان گفت چون دخالتی نداشتم، وظیفه اخلاقی ندارم. اتفاقی که در کرونا افتاده و ممکن است سوءبرداشتی از آموزه‌های دینی شود، این است که می‌گویند مداخله انسانی نبوده و لذا وظیفه اخلاقی و تلاشی هم برای برطرف کردن آن نداریم. لذا باید رضا به قضای الهی داد که در اینجا ممکن است، برخی از آموزه‌ها بد برداشت شوند و عده‌ای بگویند صرفاً باید راضی باشیم یا بگویند این عذاب الهی است و فقط باید عبرت بگیریم، ولی نباید کاری کنیم.

این مسئله که در ذهن برخی از افراد است، درست نیست. قبول دارم که در کل شرور یکی از آموزه‌های اصلی اسلام این است که انسان تند نرود و صبر داشته باشد، اما اینطور نیست که باید با این قضیه کنار آید و خود به خود گشایشی ایجاد شود. اینطور می‌شود صبر را معنا کرد که مشکل هست، اما با صبر باید با آن مواجهه درست داشته باشیم و مشکل را حل کنیم. ما یک وظایف پیشگیرانه‌ای داریم که کفایی هم هست و وظایف محققان است، لذا این یک وظیفه اخلاقی است و باید جلوی شیوع را بگیرند. اما یک وظیفه اخلاقی هم بعد از این است و منافاتی هم با صبر و تحمل و درس آموختن از این حادثه ندارد. چه اینکه همه حوادث ممکن است عقاب الهی باشند، اما نباید نشست و گریه کرد که عقاب است و وظیفه‌ای شامل حال ما نمی‌شود.

لذا باید در گام اول، وظایف مقدم بر وقوع را انجام دهیم. یعنی اینکه جلوی ادامه این مشکل را بگیریم و جبران کنیم. بنابراین مواجهه با کرونا با فضیلتی مانند صبر و تحمل منافاتی ندارد. اما چیزی که وظیفه اخلاقی ما است، شناخت این پدیده است و توصیه‌های اسلامی هم نشان می‌دهد که باید مقدمات لازم برای شناخت این بیماری فراهم شود. چون از من می‌خواهد با احساسات با این مسئله مواجه نشوم، بلکه با متانت برخورد کنم و شناخت دقیق، مقدمه لازم برای مواجهه درست است و بعد باید جلوگیری کنم که اینها وظیفه اخلاقی هستند.

عدم قبول سودگرایی نافی اقدام برای دفع شر نیست

ممکن است اشکالی مطرح شود و بگویند ما سودگرا نیستیم که وظیفه اخلاقی ما این باشد که منافع مردم و یا سلامت مردم را اصل قرار دهیم و کارمان این باشد، بلکه ما وظیفه‌گرا هستیم و به آنها مقیدیم و کاری نداریم چه می‌شود و چه نتایجی حاصل می‌شود، اما یک خطایی در این استدلال رخ می‌دهد. بله، ممکن است که من سودگرا نباشم، یعنی اصل اخلاقی سودگرایی را به عنوان معیار قبول ندارم و خطاهای زیادی هم در سودگرایی وجود دارد، اما این به معنای این نیست که سود، ارزش اخلاقی ندارد. از لحاظ اسلامی آموزه‌های فراوانی داریم که اگر کسی برای کسی گشایشی ایجاد کند، خدا برایش گشایش ایجاد می‌کند. اینها را نمی‌توان گفت مفاهیم استحبابی هستند. وقتی وظیفه خیر رساندن را نداریم، اگر ظلم نکنیم، چه اتفاقی می‌افتد؟ فوقش همین حالت می‌ماند، اما مهم این است که نگاه ما باید به اصل سود اصلاح شود و نمی‌گوییم سود تنها معیار است، اما اصل مهمی است.

لذا چیزی که در مواجهه با کرونا باید داشته باشیم، یکسری فضائل نفسانی است که باید به آنها بپردازیم و اگر نباشد اسیر احساساتی می‌شویم که ما را از مواجهه درست بازمی‌دارد. اما اینها به معنای بی‌عملی نیست و اینها نافی وجود دو نوع وظیفه نیستند.

مسئله فقط هم به پزشکی محدود نمی‌شود و یک نفر ممکن است با کمک اقتصادی به یک خانواده جلوی شیوع بیماری را بگیرد. ابتلا که فقط برای پزشکان نیست و شیوع آن فقط مبادی پزشکی ندارد. دیگران و هر کسی که در حد خودش وسعی دارد، باید مانع از مشکلات بعدی شود. لذا باید وظایف سلبی را دنبال کنیم که قبل از تحقق کرونا است و همینطور بعد از تحقق کرونا هم وظایفی داریم که تلاش برای رفع مشکلات است.

گزارش از مرتضی اوحدی