تأثیر پیش‌فرض‌های فرهنگی مفسر در تفسیر آیات مربوط به بانوان

به گزارش ایکنا، آیه 5 سوره مبارکه نساء «وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا؛ و اموال خود را كه خداوند آن را وسيله قوام [زندگى] شما قرار داده به سفيهان مدهيد و[لى] از [عوايد] آن به ايشان بخورانيد و آنان را پوشاك دهيد و با آنان سخنى پسنديده بگوييد» یکی از آیات پرکاربرد در مباحث اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شود که از منظرهای گوناگون قابل بررسی است. یکی از ملاحظات مربوط به این آیه، معنای سفهاست. برخی از مفسران مصداق سفها را زنان دانسته‌اند.

سکینه آخوند، دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن، در نشستی که اخیراً در جامعةالزهرا برگزار شد، بیان کرد: قرآن همان‌گونه که مسئولیت و صلاحیت را برای مردان اثبات می‌کند، همین صلاحیت‌ها و حقوق مالی را برای زنان نیز ثابت می‌شمارد و این امر نشان می‌دهد که قرآن زنان را همانند مردان دارای جنبه عقلانی می‌داند. بدین ترتیب ضعف دیدگاه پاره‌ای از مفسران در تفسیر و تعیین مصداق (سفهاء) پدیدار می‌شود که گفته‌اند مقصود از واژه سفها در آیه «و لاتؤتوا السفهاء اموالکم» زنان هستند و برخی از روایات را نیز شاهد مدعای خویش قرار داده‌اند، چه اگر سفیه و زن بودن ملازم یکدیگر باشند، نمی‌باید از نظر قرآن زنان هیچ‌گاه صاحب حق تصرف در اموال شناخته شوند؛ با آنکه برابر آیات و روایات فراوانی، زنان مالک دارایی و ثروتی هستند که از راه‌های مشروع به دست می‌آورند.

وی تأکید کرد: روشن است كه منظور از سفاهت در آيه فوق عدم رشد كافى در خصوص امور مالى است، به طوری كه شخص نتواند سرپرستى اموال خود را به عهده گيرد و در مبادلات مالى منافع خود را تأمين کند و به قرینه آیات دیگر و همچنین روایات نمی‌توان زنان را مصداق سفها به حساب آورد.

منشأ مصداق سفاهت

نفیسه فقیهی مقدس، استاد حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با ایکنا، درباره منشأ تاریخی پیدایش چنین تفکری که مراد از سفها در آیه زنان هستند، اظهار کرد: منشأ این برداشت برخی روایات است که عمدتاً هم در اهل سنت وجود دارد. اینکه این روایات با روایات دیگر متعارض بوده یا دلیل خاصی داشته است و آیا در روایات می‌توانیم نشانه‌هایی بیابیم، مانند آنچه امام علی(ع) در مورد نواقص العقول فرمودند، قابل بررسی است.

وی افزود: البته چون عمدتاً زنان دخیل در مباحث اقتصادی نبوده‌اند و آشنایی لازم را با کارهای اقتصادی ندارند و از طرفی از تأمین مخارج خانواده معاف هستند. به صورت کلی ممکن است این تلقی وجود داشته باشد که در واگذار کردن اموال به زنان دقت لازم صورت گیرد؛ یعنی زنان از این منظر می‌توانند یکی از مصادیق آیه باشند.

این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: خانم آخوند در نشست مذکور مدعی بود که عمدتاً علمای اهل سنت مصداق سفهاء در این آیه را زنان دانسته‌اند و علمای شیعه مستثنا هستند. وی در این بحث به چند مسئله استناد کرد؛ ابتدا، در بررسی لغوی به این نتیجه رسیده بود که چنین معنایی قابل استحصال نیست؛ یعنی لغویون در جایی سفیه را به معنای زن به کار نبرده‌اند. دوم اینکه بررسی سندی روایات شیعه و همچنین فضای کلی و سیاق هم متفاوت از این مصداق بودند.

ابعاد روایی، عقلانی و کلامی آیه

فقیهی مقدس با بیان اینکه روش‌شناسی در پرداختن به مسائل بسیار مهم است، افزود: روش ارزیابی و نقد ارائه‌دهنده خیلی مشخص نبود و باید روی مبانی روایی و بررسی سندی کار قوی‌تری ارائه می‌شد. همچنین باید از مقدمات عقلی هم استفاده می‌کردند. در بررسی روایی آیات هم لازم است که به خانواده روایی توجه شود و تمام روایات درباره آیه شریفه از شیعه و اهل سنت جمع‌آوری و سپس نتایج مشخص شود. ضمن آنکه شیوه جرح و تعدیل روایات هم در تحقیق، امر مهمی است.

وی اضافه کرد: قدرت تتبع محقق و توجه به دیدگاه‌های مختلف، توجه به سیاق، لغت و فضای کلی آیه از مواردی است که یک محقق باید آن را مورد توجه قرار دهد و در تحقیق مورد بحث هم به عنوان نکات مثبت وجود داشت؛ ولی به نظر بنده، پرونده تحقیق در مورد این موضوع باز است. اگر بخواهیم مثلاً این آیه را با رویکرد کلامی تحلیل کنیم، زیرا بحث کلامی هم دارد، باید رویکرد کلامی اغلب مفسران را مطالعه کنیم یا اگر بخواهیم رویکرد روایی داشته باشیم باید روایات زیادی را بررسی کنیم.

فقیهی مقدس تصریح کرد: به نظر بنده آیه مورد نظر بر یک فضای کلی در واگذارکردن مال به دیگران و دقت‌های عقلانی لازم تأکید دارد، یعنی اگر افرادی صلاحیت‌های لازم را ندارند، نباید مالی به آنان واگذار شود. البته این مسئله در مورد واگذاری مسئولیت‌های سیاسی، اجتماعی و ... هم باید وجود داشته باشد. یک زن ممکن است به علت دور بودن از فضاهای کاری بیرونی و اینکه الزامی برای فعالیت اقتصادی ندارد، یکی از مصادیق این آیه باشد. لذا باید آیه را به صورت عام و در مصادیق آن، بنا به شرایط تحلیل کنیم.

تأثیر شرایط فرهنگی و اجتماعی بر تفسیر

وی درباره اینکه برداشت‌های متفاوتی از این آیه صورت گرفته است، مثلاً در گذشته برداشت مفسران از روایات ناظر به شرایط سیاسی و اجتماعی بانوان بود و برداشت‌های متفاوت امروزی هم ناظر به حضور زنان در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است و آیا این برداشت‌ها قابل اتکا هستند؟ گفت: قاعدتاً مفسر بنابر پیش‌فرض‌های علمی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... سراغ تفسیر قرآن می‌رود. لذا در رویکردهای مختلف تفسیری این مسئله نشان داده می‌شود و موضوعی پذیرفته‌شده است.

فقیهی مقدس تصریح کرد: البته تأکید بر این است که مفسر تا جای ممکن باید بدون پیش‌فرض سراغ تفسیر برود، ولی به هر حال فرد را نمی‌توان از مبانی علمی و شرایط فرهنگی و علمی دوره او جدا کنیم. در این آیه هم به ویژه در اقوال مفسران و علمای متقدم، انتساب واژه سفهاء به زنان بیشتر دیده می‌شود و در دوره متأخر بسیار کمتر شاهد چنین اقوالی هستیم.

وی اضافه کرد: الان بانوان تا حدودی در شرایط فعالیت‌های اقتصادی قرار گرفته‌اند و با این نوع فعالیت‌ها آشنا هستند. لذا همین مسئله هم در برداشت‌های متأخرین تأثیرگذار است. نگاه مسئله‌محوری به آیات قرآن از جمله ویژگی‌های مثبت برخی تحقیقات قرآنی در دوره‌های اخیر است که در تحقیق مورد بحث هم وجود دارد.