امام جواد(ع)؛ شهید راه تفسیر قرآن به قرآن/ چرا امام نهم جواد خوانده شدند؟

دکتر زهره اخوان‌مقدم، استادیار دانشگاه علوم و فنون قرآن کریم تهران در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در خصوص چرایی خوانده شدن امام نهم شیعیان به جواد، گفت: گرچه همه امامان مظهر نور، رحمت و برکت بوده‌اند، تنها امامی که به این عنوان نامیده شده‌اند که با برکترین مولود هستند امام جواد(ع) هستند. و امام رضا(ع) فرزندشان را به این نام خواندند.

امام نهم شیعیان؛ پربرکترین مولود
اخوان‌مقدم ادامه داد: علت اینکه ایشان به این عنوان نامیده شده‌اند را باید در شبهه وقفیه جستجو کرد که در زمان امام موسی کاظم آغاز شد. امام موسی‌کاظم(ع) در زندان بودند و پول‌های زکات و خمس به وکلای ایشان می‌رسید. برخی از وکلا به خاطر این‌که پول‌های که از این طریق در دست‌داشتند را به امام بعدی ندهند. واقفیه این مساله را مطرح کردند با توجه به اینکه امام موسی‌کاظم(ع) هفت یا به روایتی 14 سال نبودند، امام موسی همان امام مهدی هستند و این پول‌ها را نگاه می‌داریم که امام ظهور کنند. ایشان این مساله را مطرح کردند که امامت در امام موسی کاظم(ع) وقف شده است.
نویسنده کتاب «از دریا به آسمان»، ادامه داد: واقفیه برای اثبات ادعای خود به یکی و دو حدیث از جمله حدیث ذرعه استناد می‌کردند. ایشان در حدیث ذرعه که از قول امام صادق(ع) نقل می‌شد، مراد از واژه «ابنی» را امام موسی کاظم(ع) تفسیر کردند و ویژگی‌ها و اوصاف امام زمان را در مورد امام کاظم(ع) در نظر گرفتند.
اخوان‌مقدم افزود: البته در خصوص حدیث ذرعه، امام رضا(ع) فرمودند که این یکی از الفاظ این حدیث برای اثبات اینکه امام موسی کاظم آخرین امام است جعل شده بود.
وی ادامه داد: فرقه واقفیه امامت را در امام کاظم وقف کردند و معتقد بودند که این امام آخرین امام است. واقفیه یا هفت امامی‌ها با این مشکل، اعتقادات برخی از شیعیان را مخدوش کردند. وقتی امام موسی کاظم(ع) در زندان شهید شدند و ایشان را تشییع می‌کردند، چندین بار به دستور امام رضا(ع) چهره‌ امام موسی‌بن جعفر(ع) کنار زده شد تا چهره ایشان معلوم شود تا اعتقاد به غیبت از ذهن مردم از بین رود، اما واقفیه به حیات خود ادامه داد و شبهات خود را مطرح کردند.
اخوان‌مقدم تصریح کرد: پس از ارائه دلایل امام رضا(ع) مبنی بر اثبات امامت خود، واقفیه تضعیف شد، هر چند این مشکل پس از طولانی شدن تولد فرزند امام رضا(ع) تا سن 42 سالگی دوباره تقویت شد و واقفیه مطرح می‌کردند که امامی که فرزند نداشته باشد امام نیست. همین مساله باعث شد که امام رضا فرزند و جانشین خود را جواد به معنای با برکت‌ترین‌ مولود بنامند.
وی با بیان این که با متولد شدن امام جواد(ع) این شبهه جدید واقفیه از بین رفت، گفت: به همین خاطر بود که امام رضا(ع) ایشان را جواد به معنای پر‌برکت‌ترین مولود نامیدند و پیامبر(ص) هم وقتی که ائمه را می‌شمردند، ایشان را به همین لقب خوانده بودند.

نماز امام بر پیکر امام، در هر شرایطی اتفاق افتاده است
اخوان‌مقدم در پاسخ به اینکه روایت نماز امام جواد(ع) بر پیکر امام رضا(ع) در شرایطی که امکان آن با فرض طی الارض امام ممکن بوده است را چطور ارزیابی می‌کنید، گفت: روایت نماز صد در صد درست بوده و ما در روایت‌های صریح و صحیح داریم که بر پیکر یک امام حتما باید امام بعدی نماز بخواند. در تاریخ شیعه سه مصداق برای نماز امام بر پیکر امام قبلی وجود دارد در حالی که امکان فیزیکی آن نبود. اولین مورد آن مربوط به خواندن نماز بر پیکر امام حسین(ع) توسط امام سجاد(ع) است در حالی که ایشان در دمشق و در اسارت یزید بودند که این مساله مورد مناقشه قرار نگرفته است.
وی ادامه داد: دومین بار در زمان امام جواد(ع) بود که با اینکه ایشان در مدینه و پیکر مطهر امام رضا(ع) در مشهد بود، ایشان طی الارض کرده و بر پیکر امام رضا(ع) نماز خواندند. امام جواد(ع) خود به این شبهه جواب دادند که جدم امام سجاد(ع) با اینکه در قل و زنجیر بودند برای امام حسین (ع) نماز خواندند، در حالی که من در قل و زنجیر هم نبودم.
نویسنده کتاب «از دریا به آسمان» تصریح کرد:  سومین اتفاق وجود امام مبارک زمان(عج) است که برای امام حسن عسگری(ع) نماز خواندند. در زمان وفات امام حسن عسگری(ع) دشمنان می‌دانستند که حتما نماز بر پیکر ایشان را باید امام زمان(عج) بخوانند که در آن زمان پنج سال داشتند از این‌رو پنهان شده بودند. در روایات آمده است که دشمنان هر چه خواستند نتوانستند ایشان را بکشند زیرا آبی میان ایشان پدیده آمده و مانع از این کار می‌شد.
وی ادامه داد: این رویداد‌ها در کتاب‌های روایی ما مفصل آمده است. این واقعه‌ها در بحار الانوار آمده است که منبعش کتب معتبر قبلی است. در کتب اعتقادی ما مثل اعتقادات شیخ صدوق یا در شافی سیدمرتضی این مساله آمده است که بر جنازه امام باید امام نماز بخواند و یکی از مسلمات اعتقادات شیعه است و از اکثر امامان این مساله آمده و تصدیق شده است.

تعالیم امام جواد(ع) در تفسیر قرآن
نویسنده کتابی درخصوص اصول تفسیر قرآن کریم برگرفته از روایات اهل بیت(ع) در پاسخ به این پرسش که از امام جواد(ع) چه احادیث تفسیری به یادگار مانده‌اند، گفت: اولین نکته از روایات تفسیری امام جواد(ع) به سوال قبلی شما نیز مربوط است. علی ابن اسباط یکی از راویان حدیث از شیعیان کوفه می‌گویند به خدمت امام در مدینه رسیدند و ایشان را نگاه می کردند تا مشخصات امام را به شیعیان کوفه توصیف کنم که امام به یک باره نشسته و به من گفتند خداوند در امامت من کاری کرده است که در نبوت انبیا کرده است، پس چرا مردم شک می‌کنند؟
وی ادامه داد: این به آن خاطر بود که یکی از مشکلات امام جواد این بود که در کودکی به امامت رسیده بودند و ایشان در این خصوص دلایلی قرآنی آورده‌اند. ایشان به آیه 12 سوره مریم اشاره کرده و عنوان کردند وقتی خداوند در کودک 5 ساله نبوت می دهد چه اشکالی دارد امامت هم به کودکی بدهد، زیرا این دو مناصبی الهی هستند و حتی مقام امامان بالاتر از مقام نبوت است و این مساله نیز قرآنی است.
اخوان‌مقدم در پاسخ به این پرسش که این روایت چه ارتباطی با روش تفسیر قرآن دارد، گفت: این روایت در خصوص اثبات امامت است، اما ما روش تفسیر موضوعی را از این روایت برداشت می‌کنیم. طبق تعریف شهید صدر تفسیر موضوعی عرضه مشکل به قرآن است و کاری که امام کرده بودند، مصداق همین تفسیر موضوعی بود که مشکل فکری مردم خود را به قرآن عرضه کرده و جواب داده‌اند.
وی تصریح کرد: دومین استفاده ایشان از آیه 108 سوره یوسف است که بسیار جالب است. ایشان در این جا من اتبعنی را حضرت علی(ع) گرفتند و در آن زمان امام علی(ع) نه سال داشتند. دو سال بعد از امام جواد امام 9 سال داشتند و در این جا یکی امامت ایشان را مورد مناقشه قرار می‌دهد که ایشان به این آیه اشاره کرده و به مساله 9 سالگی امام علی(ع) اشاره می‌کنند و می‌گویند که من نیز 9 سال دارم و مردم را هدایت می‌کنم.
اخوان‌مقدم افزود: باید توجه داشت که اهل بیت مفسران حقیقی قرآن‌اند و از آن جدا نمی‌شوند و در همه حوزه‌ها شیعیان را راهنمایی می‌کردند. یکی دیگر از نکات تفسیری امام جواد(ع) ارجاع مردم به سوره قدر در اثبات امامت است که می‌گویند این بزرگ‌ترین دلیل مذهب شماست و همچنین روایتی در خصوص اهل بیت از حضرت پیامبر(ص) هم وجود دارد.
وی با بیان اینکه سوال کننده‌ای از امام جواد(ع) می‌پرسند چرا قرآن کافی نیست و به هدایت امامان نیاز داریم که ایشان پاسخ دادند قرآن کافی است به شرط وجود مفسر، گفت: در این‌جا سوال‌کننده می‌گوید مگر پیامبر قرآن را تفسیر نکرده است که امام پاسخ می‌دهند ایشان همه قرآن را برای همه تفسیر نکرده و تنها کسی که پیامبر همه قرآن را برایش تفسیر کرده است امام علی(ع) است و این نشان می‌دهد که جانشینی پیامبر باید مستدام در ائمه باشد.

امام جواد(ع) شهید راه تفسیر قرآن به قرآن
وی ادامه داد: روش دیگری که ایشان تعلیم داده‌اند، روش تفسیر قرآن به قرآن است و امام جواد(ع) را شهید راه تفسیر قرآن به قرآن خوانده‌اند.
اخوان‌مقدم تصریح کرد: شهادت امام جواد(ع) چند روز پس از جلسه‌ای رخ داده است که در آن امام(ع) با تفسیری قرآن به قرآن، نظر علمای درباری را رد کردند.
وی ادامه داد: در یکی از جلسات خلیفه از علمای دربار در خصوص حد شرعی در خصوص یک دزد سوال کرد، بخشی از علما بر اساس آیه وضو حکم به قطع دست از مچ و دسته دیگر بر اساس همان آیه حکم قطع دست از آرنج را دادند. وقتی خلیفه از امام جواد(ع) به نیت امتحان ایشان همین سوال را پرسیده بود، امام جواد(ع) با بیان روایتی از پیامبر که فرموده بودند سجود بر 7 عضو است و آیه ان مساجد للله حکم به بریدن چهار انگشت داده بودند، همین مساله موجبات دسیسه‌چینی و تشجیع کشتن امام توسط خلیفه عباسی را فراهم کرد از این رو ایشان را شهید راه تفسیر قرآن به قرآن خوانده‌اند.
اخوان‌مقدم در پایان گفت: لازم است یادآوری کنم نه  ویژگی‌های حیات امام جواد(ع) و خصوصیات اندیشه قرآنی ایشان به مواردی که ذکر شد محدود نمی‌شود و تشریح این مباحث زمان زیادی را می‌طلبد.