به گزارش خبرگزاری بینالمللی قرآن (ایکنا)، الهیات سلبی در مقابل الهیات ایجابی به نفی صفت از ذات باری میپردازد. بسیاری از اندیشمندان معنوی در میان ادیان چنین موضعی را نسبت به خدا داشتهاند. استاد حسین انصاریان در فرازی از تفسیر خود به بیان خصوصیات عبادت پرداخته و آن را در گرو معرفتالله عنوان کردهاند، اما نگاه به سنخ این معرفت نشان میدهد که مبنای چنین شناختی نوعی الهیات سلبی است.
الهیات سلبی چیست؟
در هرگونه معرفت دینی ناظر بر مفهوم خدا مساله امکان و یا امتناع شناخت خداوند مطرح بوده است. «لوازم و فروعات این مسائل، نظیر دسترسناپذیری و تعالی وجود خدا، امتناع شناخت خداوند و تعالی معرفتی او، بیان ناپذیری خدا) از جمله مسائلی هستند که در میان اندیشمندان دینی مطرح بودهاند.
قائلین به الهیات سلبی معتقد هستند که تنها به شیوه سلبی میتوان درباره افعال خدا و صفات وی اندیشید. برخی از اندیشمندان مانند علامه طباطبایی معتقد هستند که هم میتوان با الهیات سلبی و هم با الهیات ایجابی به معرفتالله نائل شد.
معرفتالله اساس عبادت حقیقی است
انصاریان معرفتالله را اساس عبادت حقیقی میداند. او به دنبال آن است که از قرآن و روایات تفسیری در خصوص عبادت صحیح و سالم ارائه دهد. وی این سخن را از بیان معصوم(ع) چنین مطرح میکند که آغاز معرفتالله یکتا دانستن او و تنزیه حضرتش از هر شریک و کفوى است.
معرفتالله انسان را به سوی رضایت از قضا و قدر رهنمون میسازد. انصاریان میگوید که مومن با رسیدن به مقام معرفتالله همه را مملوک و ابزار قدرت او به حساب میآورد و خوشنودى واقعیاش را به قضا و قدر و احکام و فرمانهاى تکوینى و تشریعى او اظهار مینماید.
از این رو وی معتقد است که معرفت و بصیرت شخص به معشوق و معبودحقیقی میزان تقوا و ضبط نفس و اعتماد به نفس مومن را بالا میبرد.
قرآن و احادیث طرق رسیدن به معرفتالله
اما رسیدن به معرفتالله از چه طریقی ممکن است؟ اگر بدون معرفتالله نتوانیم عبادت درستی داشته باشیم، باید به سوی کسب آن رفت و پیش از هر عبادتی معرفت حقیقی قرار گرفته است. انصاریان معتقد است که شناخت باری از طریق مطالعه قرآن و تدبر در آیاتش و فهم روایات توحیدیه و دقت و اندیشه در آثار او که در تمام جهان هستى تجلى دارد و هرکدام از آثار آئینهاى براى نشان دادن صفات جمال و کمال او و افعال زیبا و حکیمانهاش میباشد میسّر و ممکن است.
نتیجه آنان که از برکت معرفت، آگاهى، دانش، علم و بینش معشوق حقیقى و معبود واقعى را مییابند و میپذیرند و باورش میکنند، در سایه معرفت و اتصال قلبى به آن معشوق ازلى و ابدى و به کمک قرآن و معارف حقه روشى را در پیش میگیرند که رشد و ترقى باطنى و در نتیجه آن ظهور اعمال مثبت جوارحى و نهایتاً تحقق عشق و محبتشان را به معشوقشان حضرت حق و صفات جمال و کمال او تأمین میکنند.
تعبیر عاشقانه عبادت
ابتنا بر معرفت الهی و اصل قراردادن شناخت ذاب باری وی را به تلقی عاشقانه در خصوص عبادت سوق میدهد، انصاریان میگوید: دراین حال است که عاشق بیقرار تشخیص صحیح و مستقیم وجدانى خویش را به محضر حضرت معشوق اعلام میکند: رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا: پروردگارا ما ایمان آوردیم». (آلعمران، 16) و تأیید میکند که درهیچ معشوقى و ایدهآل دیگرى جمال و جلال وجود ندارد، بلکه همه معشوقها و ایده آلها بیاعتبار و مجازى و به سرعت فانى شدنى هستند، و شایستگى این که انسان به آنان تکیه کند ندارند.
آخرین مرحله تکامل
آخرین مرحله تکامل در نظر انصاریان نوعی هماهنگی انسان و خداست. وی انسان را عاشق و خدا را معشوق عنوان کرده است. معرفتالله در نقطه اوج خود انسان را به مومنی عارف و عاشقی تسلیم بدل میکند که «با معرفت و بصیرت و عمل و اخلاقش هادى سرگردانان وادى گمراهى میگردد. نهایت این عبادت خالصانه، و پاکى اعتقاد از شرک و آراسته شدن باطن به توحید ذاتى و صفاتى و اعمالى رسیدن به خوشنودى حق تعالى و بهشت ابدى و سرمدى است، و این همه با توفیق و فضل حضرت حق که سرزمین جان انسان را آماده میکند، و آسمان روحش را به نور لطفش میآراید، و باران معرفت به توحید را از این آسمان میباراند و به وسیله آن گُل تسلیم را میرویاند و ثمراتى چون اعمال و طاعات را به دست میدهد و اخلاق حسنه را روزى وى مینماید».
معرفتالله در بیان امام علی(ع)
چنانچه انصاریان مطرح کرده است، احادیث در کنار قرآن برای شناخت خداوند طرقیت دارد از این رو وی کوشش کرده است تا از بیان امام علی(ع) برای رسیدن به معرفتالله استفاده کند، آنچه او کلام معصوم گزینش کرده است اما تعبیری از الهیات سلبی میتواند باشد.
«ستایش خدائى را سزاست که هیچ صفتى از صفاتش بر صفت دیگر او پیشى نگرفته است، پس پیش از آن که آخر است اوّل است، و پیش از آن پنهان باشد آشکار است.» اطلاق صفات متناقضی مانند اول و آخر، پنهان و پیدا به خداوند یکی از خصوصیات الهیات سلبی است. از این رو معرفتالله مبانی عباد خداست و خود در پرتو الهیات سلبی حاصل خواهد شد.