الهیات اسلامی در ادعیه ماه رجب

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، استاد انصاریان در مقدمه مفاتیح الجنان به ذکر ادعیه ویژه این ماه مقدس پرداخته است. سیری در معانی این ادعیه ما را با مضامین مومنانه توصیه شده در این ماه آشنا می‌کند. مضامین الهی سازنده ذهنیت دینی است و ما با ذهن دینی می‌توانیم به سمت حیات طیبه که مورد توصیه اسلام است حرکت کنیم. تعمق در برخی از دعاهای توصیه شده در ماه رجب ما را با مضامین مومنانه آشنا می‌کند. این مضامین متناسب به ارج ماه رجب، توسط اولیا دست‌چین و بیان شده‌اند.

خواست انسان و اجابت خداوند

بخش اول اعمال این ماه اعمال مشترک خوانده شده است و اولین توصیه آن است که مومن در تمام روزهاى ماه رجب این دعا را بخواند که روایت شده حضرت زین العابدین علیه السّلام در آغاز رجب در حجر اسماعیل خواند:

«اى که مالک حاجت خواهندگانی، و از باطن لب فروبستگان خبر دارى، از سوى تو براى هر خواهشى، گوشى شنوا، و پاسخى آماده است، خدایا به حق وعده‏‌های صادقانه‏‌ات و نعمت‌هاى فراوانت، رحمت گسترده‏‌ات، از تو مى‏‌خواهم که بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستى، و حاجات دنیا و آخرتم را برآورى، چه همانا تو بر هر کارى توانایى.»

این تنها خداست که به حاجات آگاهی دارد و باطن انسان را می‌داند از این رو درونی‌ترین خواست‌ها را می‌توان از خداوند خواست که رحمت فراوان دارد و در عمل به وعده‌هایش صادق است، همو که در قرآن به بندگان توصیه کرده‌ است تا بخواهند و او اجابت کند.

دعای دیگر، یادگاری از امام صادق علیه السّلام است که در هر روز ماه رجب می‌خواندند. این دعا نیز به تنها ملجاء خواست‌های انسان اشاره دارد. تنها بارگاهی که می‌توان در آن به درخواست درونی‌ترین خواست‌‌ها پرداخت، خداست. امام سجاد علیه‌السلام در هر روز این ماه شریف چنین دعا می‌کردند:

«آنان‏که بر غیر تو بار یافتند ناامید گشتند، و آنان‏ که به کارى جز تو پرداختند زیانکار شدند، و آنان‏که به درگاه غیر تو وارد شدند به تباهى رسیدند، و سودجویان دچار قحطى شدند، مگر آنان ‏که از فضل تو سود جستند، در رحمتت به روى مشتاقان باز است، خیرت به خواهندگان عطا شده، احسانت براى نیازمندان گوارا است، و عطایت براى آرزومندان آماده است و روزى‏‌ات حتى براى روگردانان از فرمانت گسترده است، و بردباری است کسانى را که به دشمنی ات برخاسته‏‌اند نیز شامل است، شیوه‏‌ات به بدکاران احسان، و روشت زندگى بخشیدن به متجاوزان است، خدایا مرا به راه ره‏یافتگان بدار، و تلاش تلاش‏گران را روزی‌ام فرما، و مرا از بی‌خبران دورشده قرار مده، و روز جزا آمرزشت را نصیبم کن.»

فقر آدمی در برابر غنای الهی

در بخش دیگری از دعاهایی که برای این روزها توصیه شده است اشاره به فقر و ناچیزی انسان در مقابل بزرگی و غنای الهی را می‌بینیم. بی‌شک اگر انسان فقیر است دیگر نمی‌توان از هم‌نوع خود تقاضایی داشت و تنها باید به خدا رجوع کرد. توحید عبادی به استقلال انسان از همنوعان منجر می‌گردد. در دعای دیگر که آن شیخ در کتاب «مصباح» از معلّى بن خنیس و از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است چنین می‌خوانیم:

«خدایا شکیبایى شاکرانت، و کردار ترسیدگانت، و باور عبادت‏‌کنندگانت را از تو می‌خواهم، خدایا تو برتر و بزرگى، و من بنده بینوا و تهیدستم، تو بى‏نیاز و ستوده‏اى، و من بنده‌ای خارم، خدایا بر محمّد و خاندانش درود فرست، و عطاى این خواسته‏‌ها را بر من منت بگذار به توانگرى‌‌ات بر تهیدستى‌‌ام، و به بردبارى‏ات بر نادانی‌ام، به توانت بر ناتوانى‏‌ام اى عزیز، خدایا بر محمّد و خاندانش آن ‏جانشیان پسندیده درود فرست، و مرا از کارهاى دنیا و آخرت نسبت به چیزى‏که بى‏تابم کرده کفایت، کن اى مهربان‏ترین مهربانان.»

ادعیه ماه رجب؛ بیانیه‌ الهیات اسلامی

دعای بعدی توسط شیخ طوسى توصیه شده است تا هر روز خوانده شود و وی گفته است که این دعا دعایى است که در مسجد صعصعه هم خوانده می‌شد. دعای زیر نکات دقیقی را در خصوص جهان‌بینی اسلامی بیان می‌کند.

«خدایا اى صاحب نعمتهاى فراوان و عطاهاى قسمت شده، و رحمت گسترده، و قدرت فراگیر، و نعمتهاى برجسته، و موهبتهاى بزرگ، و بخششهاى زیبا، و عنایات درخور، اى آن ‏که به شباهت با چیزى وصف نشود، و به مثال و نمونه‏اى مثلش نزنند، و از سوى هیچ پنجه‏اى مغلوب نگردد.»

نکاتی که در فراز اول ذکر شده فراوان است و تنها می‌توان به بخش از این نکات در این مجمل پرداخت. می توان رویکرد سلبی در شناخت الهی را در این فراز خدا ملاحظه کرد. خدا شبیه چیزی نیست و نمی‎‌‌توان آن را مثب چیزی دانست. عدم غلبه الهی نشان از والا بودن قدرت خداوند است.

«اى آن‏که آفرید و روزى داد، و الهام نمود و به سخن آورد، و نوآورى نمود و آغاز کرد، و برتر شد و بالا رفت، و اندازه داد و نیکو اندازه داد، و شکل داد و استوار نمود و حجّت آورد و رساند، و نعمت بخشید و فراوان گرداند و بخشید و افزون ساخت، و عطا فرمود و فزونى بخشید، اى که در عزّت بالا، پس از دیدگاه دیده‏ها درگذشت، و در لطف نزدیک شد پس از دغدغه افکار بیرون رفت، اى آن‏که در فرمانروایى یگانه است.»

در این فراز هم می‌توان ملاحظه کرد که جهان‌بینی دینی آفرینش، الهام در وحی و هنر، کلام، خلاقیت، شکل و کارکرد طبیعت و جهان، عقلانیت، نعمت‌‎ها و عزت را محصول خدا می‌داند، خدایی که نمی‌تواند آن را با افکار آدمی دریافت.

«پس براى او در عرصه سلطنتش همتایى نیست، و به نعمت‌ها و بزرگمنشى تنهاست، پس براى او در عظمت جایگاهش ضدّى نیست، اى آن‏که در شکوه هیبتش دقایق و لطایف اندیشه‏‌ها سرگردان شده، و در برابر درک عظمتش دیدگان تیزبین خلایق وامانده است، اى آن‏که رخساره در برابر جلالتش به خوارى افتاده، و گردن‌ها در برابر بزرگی‌اش فروتن گشته، و دل‌ها از ترسش هراسان شده است، از تو می‌خواهم به حق این ستایش که جز براى تو شایسته نیست، و به آن وعده‏اى که‏ براى خوانندگانت از مؤمنین، خود را به آن پاى‏بند کرده‏اى و به آنچه اجابت آن را براى دعاکنندگان بر خودت ضمانت نموده‏اى.»

در این بخش از دعا آگاهی یکی از لوازم قبولی دعا عنوان شده است. آنکس که جایگاه خدا را دانسته و وی را آگاهانه می‌ستاید می‌تواند تقاضا کند دعایش بر مبنای آگاهی‌اش اجابت شود.

«اى شنواترین شنوایان، اى بیناترین بینایان، اى چابک‏ترین حسابرسان، اى صاحب نیروى استوار، بر محمّد خاتم پیامبران و بر اهل بیتش درود فرست، و در این ماه بهترین چیزى را که قسمت کرده‌اى نصیب من کن، و بهترین چیزى که در قضاى خود حتم نموده‏اى بر من حتم کن، و آن را براى من به خوشبختى ختم کن، در زمره آنان‏که کارشان را به خوشبختى ختم نمودى، و تا زنده‏ام زندگى همراه با عنایاتى فراوان روزى‏‌ام کن، و بمیران خوشحال و آمرزیده، و از پرسش و پاسخ برزخ رهایى‏‌ام بخش، و نکیر و منکر دو فرشته مأمور بر سؤال مردگان را از من دور کن و مبشر و بشیر را که مژده‏‌دهندگان سعادتند به من بنمایان، و برایم به جانب خشنودى و بهشت راه هموارى قرار ده و زندگى خوش و فرمانروایى بزرگى برایم مقرّر فرما، و بر محمّد و خاندانش درود بسیار فرست.»

در دعای فوق می‌توان خطوط اصلی الهیات اسلامی را ملاحظه کرد. توحید ذاتی خداوند در این دعا نمایان است. خلقت در این دعا شرح داده شده و وحدتش بیان گشته است. در این فراز آخر همچنین خواست مومنان هم دنیا و هم آخرت را در بر می‌گیرد. این رویکرد را می‌تواند در مقابل رویکرد عارفان باشد که دنیا را فدای آخرت می‌کنند. مومن هم از خدا درخواست عنایت فراوان در زندگی دارد و هم عنایت فراوان در آخرت. مومن هرچند از اندیشه جهان فانی شانه خالی نمی‌کند، به فکر خوشبختی در آخرت نیز هست.