منحصر نکردن منابع شناخت به عقل؛ لازمه تلقی آیتالله جوادی از علم دینی
گروه اندیشه: اگر دانشمندی اعتقاد داشته باشد که جهان‌بینی الهی اصل است و معتقد باشد که با عقل خود قانونی الهی را کشف کرده است، طبیعتاً عقل را تنها منبع شناخت نخواهد دانست و بر آن خواهد بود که ما منابع دیگری را هم برای شناخت داریم.
محمد محمدرضایی، استاد پردیس قم دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به طرح نکاتی درباره نظریه آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی در باب علم دینی پرداخت.
محمدرضایی با اشاره به نبود تفاوت بین علوم تجربی و علوم دینی در حوزه تمدن اسلامی و آشنایی عالمان در این حوزه تمدنی با علوم پایه و تجربی از یک سو و آشنایی با قرآن و روایات از سوی دیگر، بیان کرد: بر همین اساس، جامعه هم تمایزی بین علوم تجربی و علوم دینی قائل نبود و یک عالم دینی می‌توانست هر دو را فرا بگیرد و در نتیجه اختلاف و تفاوتی بین دین و علوم تجربی مشاهده نمی‌شد. اساس این مطلب نیز این بود که از نظر این عالمان، تفاوتی میان عالم تکوین و تشریع وجود نداشت و هر دوی این ساحت‌ها در برگیرنده آیات الهی و نشانه‌های آفاقی و انفسی خداوند بودند.
وی افزود: از بعد از رنسانس و به خاطر تعارضاتی که بین مسیحیت و علم پدید آمده بود، قول به تمایز بین علم و دین شکل گرفت و علم بر دین سیطره یافت و از دل این جریانات نیز جریان تجربه‌گرایی غالب شد که بر اساس آن، همه معلومات ما باید از تجربه آغاز شود و به تجربه هم ختم شود و اگر چیزی خارج از قلمرو تجربه بود، از جمله دین، خرافه و سفسطه دانسته می‌شود.
وی در پاسخ به این پرسش که بر اساس تعریف علامه جوادی آملی چگونه می‌توان تمایزی میان علم دینی و علم غیردینی قائل شد، بیان کرد: استاد مکرم حضرت آیتالله جوادی دیدگاهی را درباره علم دینی مطرح کرده‌اند و شما می‌دانید که ایشان عقل را یکی از منابع شناخت می‌دانند؛ یعنی ایشان در منابع دین علاوه بر آموزه‌های وحیانی قائل به عقل هم هستند و معتقدند که عقل رسول باطنی انسان است و اگر عقل به چیزی رسید آن هم می‌تواند دینی باشد.
محمدرضایی ادامه داد: همچنین بر اساس نظر ایشان خداوند قوانینش را به دو صورت در اختیار بشر قرار داده است؛ یکی در عالم تکوین و در همین نظام خلقت و دیگر از طریق تشریع. آن چه در تکوین است، همان سنت‌هایی هستند که خداوند در بین پدیده‌های عالم قرار داده است و بر اساس آن سنت‌ها این عالم اداره می‌شود. این قوانین را خداوند قرار داده است و دانشمندان تلاش می‌کنند که این قوانین عالم را کشف کنند. در این جا اگر دانشمندان قوانین عالم را کشف کردند، آن‌ها هم قوانین الهی را کشف کرده‌اند.
وی ادامه داد: تعالیم دیگری که در قرآن وجود دارد و آیات و احکامی که قرآن در واقع برای سعادت ما در اختیار ما قرار داده است آن هم قوانین الهی است و حضرت ایشان می‌فرماید که همین طور که اگر یک شخص بیاید و احکامی را که در قرآن هست اعلام کند و حکم خدا را بیان کند، این حکم دینی است، اگر شخصی هم آمد و قانونی را که در عالم وجود دارد اعلام کرد آن هم قانون الهی می‌شود. لذا دانشمندان و عالمان در واقع دارند تلاش می‌کنند تا قوانین عالم تکوین را کشف و اعلام کنند. اعلام این‌ها هم اعلام همان قوانین خداست و هیچ فرقی با آن عالمی، مفسری، فقیهی ندارد که دارد تلاش می‌کند تا از روایات و قرآن حکم خدا را کشف کند.
محمدرضایی افزود: لذا همان طور که در مورد آن عالمان و مفسران و فقیهان گفته شده است که اجر می‌برند، عالمانی هم که از طریق منبع عقل دارند قوانین کتاب تکوین را کشف و بیان می‌کنند مأجور هستند.
وی با اشاره به این مطلب که آیتالله جوادی عقل را زیرمجموعه دین می‌داند، بیان کرد: از نظر ایشان همچنان که توضیح داده شد هیچ تعارضی بین عقل و دین وجود ندارد و با ابزار عقل می‌توان احکام الهی را از دو عالم تکوین و تشریع به دست آورد. لذا ایشان معتقد است که ایمان و کفر هیچ دخالتی در علم دینی ندارد.
محمدرضایی ادامه داد: اما ایشان بیانی دارند و معتقدند که اول باید جهان‌بینی شما الهی شود. بر اساس این دیدگاه یعنی یک دانشمند با جهان‌بینی الهی برود و نظام عالم را کشف کند و بداند که علت العلل همه این پدیده‌ها خداوند است و خداوند است که همه این قوانین را مقرر کرده است و به تعبیری لاحول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.
وی با بیان این که لازمه نظر آیتالله جوادی در مورد علم دینی منحصر نکردن منابع شناخت به عقل است، اظهار کرد: اگر یک دانشمند اعتقاد داشته باشد که جهان‌بینی الهی اصل است و معتقد باشد که با عقل خود یک قانون الهی را کشف کرده است، طبیعتاً عقل را تنها منبع شناخت نخواهد دانست و بر آن خواهد بود که ما منابع دیگری را هم برای شناخت داریم.
وی افزود: اگر یک دانشمند این اعتقاد را داشته باشد و دارای جهان‌بینی الهی باشد و با این دیدگاه به سراغ کشف قوانین طبیعت برود، همان طور که اگر یک مجتهد به سراغ آیات و روایات برود اجر می‌برد او هم در واقع اجر می‌برند؛ اگر هم به صواب برسند که شاید اجرشان مضاعف بشود.
