الازهر؛ مسجدی شیعی که به مرکز جهانی اهل تسنن مبدل شد

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، مرکز اسلامی الأزهر که در ابتدا «مسجد الأزهر» بود، در زمان حکومت فاطمیان در مصر تأسیس شد و با نسبت دادن آن به حضرت زهرا(س) به عنوان الازهر نامگذاری شد.

مبدأ شکل‌گیری الازهر
نام این مسجد از نام مبارک حضرت زهراء(س)، دخت گرامی پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) گرفته شده بود و مورخان ذکر می‌کنند که نخستین نماز جمعه در هفتم رمضان 361 هجری موافق با 972 میلادی در این مسجد برگزار شد و دیری نپایید که به دستور خلیفه فاطمی «العزیز بالله الفاطمی» به دانشگاهی برای آموزش معارف و علوم مختلف تبدیل شد.

فراز و نشیب‌های الازهر
نخستین هدف از تاسیس مسجد الازهر نشر و ترویج مذهب تشیع بود که توسط حکومت شیعه فاطمیان در مصر تأسیس شد اما پس از مدتی حکومت فاطمیان سقوط کرد و حکومت‌ ایوبیان‌ با آغاز حکمرانى‌ صلاح‌الدین‌ ایوبى‌ در مصر، به‌ دنبال‌ مرگ‌ «عاضد» آخرین‌ خلیفه فاطمى‌ آغاز شد.
همزمان با سقوط حکومت فاطمی و بر سر کار آمدن حکومت ایوبیان، الأزهر نیز در سال 1172 میلادی از یک مرکز شیعه به مرکزی برای نشر و توسعه مذاهب سنی مبدل شد.
حکومت ایوبیان که به ارزش این مرکز در رهبری مسلمانان جهان پی برده بود، مدارس جدیدی را در آن تأسیس کرد و در آنها تدریس مذاهب چهارگانه اهل تسنن(مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی) را آغاز نمود. در همین دوره و توسط صلاح‌الدین ایوبی، حاکم سلسله ایوبی، اقامه نماز جمعه در الأزهر منع شد و الأزهر تنها در نقش دانشگاه إسلامی سنی به فعالیت خود ادامه داد.
الأزهر پس از فراز و نشیبی طولانی بالأخره در دوره حکومت ممالیک مصر در مرکز اهتمام حاکمان این سلسله قرار گرفت و نماز جمعه پس از 98 سال، سرانجام در سال 665 هجری موافق با 1267 میلادی در الأزهر برگزار گردید و در این دوره الأزهر به مقصدی برای دوستداران علم و علمای اسلامی مبدل گشت و بالأخره به عنوان مرکز فکری و فرهنگی بزرگ جهان اسلامی شناخته شد.

الأزهر تمام دوران حکومت ممالیک مصر را در شکوه و بزرگی به سر برد و این دوران شکوه در زمان حکومت عثمانی بر مصر بیشتر نیز شد. عثمانی‌ها گرایشات مذهبی روشن و واضحی داشتند و در همین راستا الأزهر را مورد حمایت خویش قرار داده و علاوه بر توسعه فیزیکی آن مسئول تهیه تمامی ما یحتاج دانش‌آموختگان و اساتید آن شدند.
 

اهمیت و جایگاه شیخ الازهر
تا این زمان، منصبی به نام شیخ الأزهر وجود نداشت و در واقع در دوران عثمانی این پست برای نخستین بار تعریف شد و شیخ «محمد بن عبدالله الخراشی» را به عنوان نخستین شیخ این مرکز اسلامی انتخاب نمودند.
دیگر شیخ الازهر «محمد الحفنی» بوده که در توصیف شأن و جایگاه وی، یک نویسنده مصری به نام «الجبرتی» می‌گوید: محمد الحفنی قطب قدرتمند مصر بود و هچ اقدامی در سراسر کشور بدون اطلاع و اجازه وی صورت نمی‌گرفت.
همچنین «أحمد العروسی» از دیگر مشایخ الازهر در قرن 18 میلادی، نسبت به توهین والی مصر که نماینده سلطان عثمانی بود، اعتراض کرد و این امر باعث شد، سلطان حکم عزل آن والی موهن را صادر کند که این مسئله باعث عذرخواهی والی از علمای الازهر و تلاش برای جلب رضایت آنها شد.

همچنین نقشی که طلاب الازهر در مقابله با حمله ناپلئون به مصر ایفا کردند بر نقش تاریخی آن تاکید می‌کند. در سال 1798 شیخ «عبدالله الشرقاوی»، شیخ وقت الازهر، رهبری مقاومان مصری را بر عهده گرفت.
از دیگر اقدامات تاریخی مؤثر که یکی دیگر از متصدیان پست شیخ الازهر انجام داده‌اند، صدور فتوای عدم صلاحیت «الخدیوی توفیق» برای حکومت بر مصر بود که توسط «شمس الدین الأنبابی» صورت گرفت و بدون شک این امر نشان‌دهنده قدرت شیخ الازهر در طول تاریخ به خصوص دوران حکومت عثمانی بود.
 

نقش الأزهر در حوزه سیاست
الأزهر با توجه به نقش ملی و نیز رهبری امت اسلامی که برای خود قائل بود در سال 1798 میلادی زمانی که مصر از سوی ارتش فرانسه به فرماندهی ناپلئون بناپارت، مورد هجوم قرار گرفت علمای الأزهر علی‌رغم تلاش فرانسه برای تابع ساختن آنان، راه مقاومت در برابر حمله بیگانه را انتخاب کردند و انقلاب نخست قاهره را شکل دادند که باعث حمله نظامی ارتش فرانسه به الازهر و دستگیری و اعدام برخی از روحانیون این مرکز شد.
البته نقش مقاوم الأزهر در حوزه سیاست به استقامت در برابر فرانسویان خلاصه نشد و در سال 1807 که انگلیس به مصر حمله کرد الأزهر به مقاومت و استقامت خود ادامه داد و علمای دینی الازهر این بار با صدور فتوای جهاد به مقابله با انگلیس پرداختند.
 

وابستگی الازهر به دولت
الازهر تا این زمان علی‌رغم فراز و نشیب‌های فراوانی که به خود دیده بود، در استقلال تام به سر می‌برد و حکومت‌های حامی و مخالف در طول تاریخ، استقلال آن را پذیرفته بودند. تا اینکه در سال 1952 میلادی دولت حاکم در صدد سیطره بر این مرکز بر آمد و آن را از مرکزی مستقل به مرکزی دولتی تبدیل و مجوز تمام دادگاه‌های شرعی ویژه ثبت احوال آن را لغو کرد. همچنین در سال 1961 میلادی قانونی تصویب شد که بر اساس آن شیخ الأزهر و معاون وی از سوی رئیس جمهور انتخاب می‌شدند.
در دوران «حسنی مبارک»، رییس‌جمهور مخلوع الازهر در این شرایط به سر می‌برد. در این دوره سید طنطاوی، شیخ الأزهر، که البته خود منصوب مبارک بود، تلاش می‌کرد تا در راستای سیاست‌های رژیم حاکم حرکت کند و رضایت حکومت را به دست آورد.
پس از سید طنطاوی، «احمد الطیب» از سوی مبارک به عنوان شیخ الازهر منصوب شد که وی هم تلاش کرد تا از خط مشی حکومت عدول نکند و این امر در انقلاب 2011 به وضوح نمایان شد.
الطیب مخالف انقلاب ژانویه 2011 مصر علیه حکومت مبارک بود به طوری که فتوایی در جهت تحریم مشارکت در تظاهرات مخالف با رژیم سیاسی حاکم صادر کرد. بنابراین الازهر را می‌توان مخالف تحولات اخیر مصر دانست.

موضع الأزهر نسبت به مذهب تشیع
مذهب تشیع بعد از سقوط حکومت فاطمیان، کم رنگ شد و کم کم و با شناخته شدن الازهر به عنوان مرکزی برای علما و طلاب اهل تسنن، و چیره شدن حکومت‌های سنی مذهب بر مصر، رخت از جامعه مصر بر بست و از آن پس به جز ریشه‌هایی از اعتقادات شیعه مانند وجود مراقد مطهر امام‌زاده‌ها و ارادت مردم به اهل بیت(ع) که در رفتار مردم نمود می‌یافت، نشانه‌ای از تشیع نبود.
دلیل ضعیف شدن اندیشه شیعی در جامعه مصر با نبود مرکزی برای تدریس و ترویج این مذهب ارتباط تنگاتنگ داشت. حکومت شیعه فاطمی، مراکز دینی شیعه، مسجد الأزهر شیعیان همگی جای خود را به همتایان سنی خود داده بودند در نتیجه به ضعف گرویدن این مذهب و اعتقاد به آن در جامعه مصر و البته جهان اسلام امری طبیعی و منطقی به نظر می‌رسد.
حضور آموزه‌های شیعی در الأزهر، در دوران شیخ «محمود شلتوت» قوت گرفت. شیخ شلتوت از بزرگان اهل سنت، محقق، مفسر، فقیه اصولی، ادیب لغوی مصری، و از مؤسسان دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه است. وی از مدافعان و از فعالان وحدت شیعه و سنی بوده است.

از مهمترین تفکرات او دوری از تعصبات فرقه‌ای و مذهبی بود و از مهمترین اقدامات او هنگامی که به عنوان شیخ الأزهر فعالیت می‌کرد، تدریس فقه شیعه در کنار دروس فقه مذاهب اهل سنت بود.
شیخ شلتوت زمانی که شیخ الأزهر و مفتی اعظم مصر درتاریخ 17/7/1337شمسی(1958میلادی) بود، تشیع را به رسمیت شناخت و چنین فتوا داد: «آیین اسلام هیچ یک از پیروان خود را ملزم به پیروی از مکتب معینی ننموده، بلکه هر مسلمانی می‌تواند از هر مکتبی که به طور صحیح نقل شده و احکام آن در کتب مخصوص به خود مدون گشته پیروی نماید و هر کسی که مقلد یکی از مکتب‌های چهارگانه باشد، می‌تواند به مکتب دیگری، هر مکتبی که باشد منتقل شود. مکتب جعفری معروف به مذهب امامی اثنی عشری، مکتبی است که شرعا پیروی از آن مانند پیروی از مکتب‌های اهل سنت جایز است. بنابراین سزاوار است که مسلمانان این حقیقت را دریابند و از تعصب ناحق و ناروایی که نسبت به مکتب معینی دارند، دوری گزینند، زیرا دین خدا و شریعت او تابع مکتبی نبوده و در احتکار و انحصار مکتب معینی نخواهد بود».
در دوران «محمد مرسی»، رییس‌جمهور برکنار شده مصر، علی‌رغم اینکه شیخ احمد الطیب شیعه‌ستیزی را مخالف خط مشی الازهر می‌دانست و با آن مخالف بود، اما موافق فعالیت آزادنه شیعیان مصری نیز نبود و علی رغم رد هرگونه تلاش برای مبارزه با تشیع اما خود وی نیز زمانی که تشیع را در حال ظهور و فعالیت در مصر مشاهده کرد نشستی را با حضور علمای الازهر برگزار کرد و بیانیه‌ای برای اعلام مخالفت با هرگونه ترویج مذهب تشیع در این کشور صادر کرد.
البته شیخ الازهر در طول یکسال حکومت مرسی، علی‌رغم اینکه مخالف برخی اقدامات تندروهای سلفی بود و تلاش می‌کرد تا خط‌ مشی الازهر که مبنی بر اعتدال بود را احیا کند، اما گاهی در قبال شیعه‌ستیزی‌ و دیگر اقدامات سلفی‌ها سکوت اتخاذ می‌کرد.
اخیراً که «عبدالفتاح السیسی»، وزیر دفاع مصر، حکومت مرسی را عزل و حکومت موقت را برای اداره کشور انتخاب کرد، شیخ الازهر موافقت خود را با این اقدام اعلام کرد.
گفتنی است، مرسی خود نماینده «اخوان‌المسلمین» بود اما در کنار وی سلفی‌ها در رأس قدرت قرار داشتند، سلفی‌ها در حالی که به تلاش‌های خود مبنی بر شیعه‌ستیزی ادامه می‌دادند، شیخ الازهر در مقابل تکفیر شیعیان موضعگیری و اعلام کرد «امروز ما به وحدت مسلمانان در سراسر کشورهای اسلامی نیاز داریم در حالی که برخی برای ایجاد تفرقه و فتنه برنامه‌ریزی می‌کنند».