اجتهاد مصطلح لازم است اما کافی نیست
عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری گفت: اجتهاد مصطلح لازم است، اما کافی نیست و یکی از حلقه‌های تکمیلی آن، امر موضوع‌شناسی است که باید مسائل نوظهور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را بررسی کند.
به گزارش ایکنا از قم، به نقل از روابط عمومی مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی، آیت‌الله عباس کعبی، عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری در نشست علمی با عنوان «بازخوانی موضوعات باب جهاد با توجه به تحولات اخیر» که به همت مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی شامگاه 13 مهرماه در این مرکز برگزار شد، بیان کرد: موضوع‌شناسی یکی از نیاز‌های اساسی تحول در حوزه‌های علمیه و مکمل اجتهاد مصطلح برای اداره مسائل پیچیده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در دنیای معاصر است.
نایبرئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با اشاره به سابقه تشکیل مؤسسه موضوع‌شناسی گفت: از نخستین روز‌های تشکیل مؤسسه در یکی از جلسات شرکت داشتم و معتقدم این نهاد در تدوین نظامات اجتماعی اسلام و شناخت موضوعات پیچیده امروز نقش محوری دارد.
وی ادامه داد: اجتهاد مصطلح لازم است، اما کافی نیست و یکی از حلقه‌های تکمیلی آن، امر موضوع‌شناسی است که باید مسائل نوظهور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را بررسی کند.
عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری با بررسی تحولات مفهومی و عملی موضوع جهاد براساس کتاب «فقه جواهر» جلد ۲۱ اظهار کرد: در فقه کلاسیک موضوعات جهاد به صورت‌های مختلفی مانند جهاد با مشرکان، جهاد با اهل کتاب و جهاد با بقات مورد بررسی قرار گرفته است، اما مصادیق و کیفیت این موضوعات در عصر حاضر به‌طور بنیادین تغییر کرده است.
کعبی در توضیح نمونه‌ای از بازتعریف مصادیق گفت: طاغوت بزرگ در زمان حاضر را می‌توان مشرکان معاصر دانست و از سوی دیگر آمریکای جهان‌خوار را به‌عنوان نمونه‌ای از مصادیق معاصر طاغوت برشمرد.
وی یادآور شد: در موضوع جهاد اهل کتاب آموزه‌های کلاسیک به مفهوم ضوابط ذمه مربوط می‌شود که در شرایط معاصر و در دولتی همچون جمهوری اسلامی ایران که با اقلیت‌های دینی معاهده دارد بسیاری از آن احکام به شکل سنتی قابل تسری نیست.
جهاد و مصادق کنونی آن
کعبی بیان کرد: جهاد بقات در فقه جواهری شامل اقدام مسلحانه علیه دولت اسلامی یا رهبری مشروع و امت اسلامی است و مصادیق معاصر آن را می‌توان در رفتار‌ها و جریان‌هایی دانست که علیه نظام اسلامی، شیعیان یا حاکمیت ملی عمل می‌کنند، به‌طور نمونه، جنگ هشت ساله دوران رژیم بعث علیه جمهوری اسلامی و نیز گروه‌های تکفیری مانند داعش را از نمونه‌های مصداقی جهاد بقات است.
نماینده مردم خوزستان در مجلس خبرگان رهبری تأکید کرد: کیفیت قتال و ابزار جنگی نسبت به صدر اسلام ماهیتاً متحول شده است، در گذشته مبارزه عمدتاً با سلاح‌های فردی همچون شمشیر و نیزه و در قالب درگیری‌های محدود و کوتاه‌مدت بود، اما امروز با وجود ارتش‌های منظم، تسلیحات سنگین، سلاح‌های دوربرد و معاهدات بین‌المللی، ماهیت جنگ و قواعد آن تغییر یافته است. از این‌رو پرداختن فقهی به این تحولات شد و پاسخ‌های حقوقی و شرعی مناسب برای شرایط نوین فراهم شود.
کعبی به لزوم توجه دولت اسلامی و نیرو‌های مسلح به معاهدات بین‌المللی از جمله کنوانسیون‌های مرتبط با اسرا و حقوق بشری اشاره کرد و گفت: امروز در چارچوب موجود، پادگان‌ها و اقدامات نظامی دارای حساب و کتاب مشخصی هستند و دولت جایگاه و تعهدات متفاوتی دارد، بنابراین برخی از مفاهیم سنتی قابل تطبیق مستقیم با شرایط کنونی نیستند و نیاز به بازخوانی دارند.
استاد حوزه علمیه تأکید کرد: موضوع‌شناسی باید هم‌زمان با اجتهاد رفتاری حوزه‌های علمیه را در مواجهه با مسائل پیچیده معاصر توانمند سازد. تحول در فهم موضوعات کلیدی از قبیل جهاد، قتال، غنائم و جایگاه دولت و معاهدات بین‌المللی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است تا فقه و نظام حقوقی اسلامی بتواند پاسخ‌های کارا و مبتنی بر مبانی شرعی به چالش‌های امروز ارائه دهد.
ضرورت بازطراحی فقه جهاد در مواجهه با واقعیت‌های جنگ معاصر
نایبرئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به تحول بنیادین آموزه‌های فقهی مربوط به جهاد اشاره و تأکید کرد: قواعد سنتی و تقسیم‌بندی‌های کلاسیک فقهی درباره جنگ و جهاد دیگر با واقعیات جنگ‌های معاصر منطبق نیست و نیازمند بازنگری کارشناسانه است.
وی ادامه داد: این اصول باید ملاک قضاوت درباره مسائل جنگ در امروز قرار گیرند، تفکیک بین نظامی‌ها و غیرنظامی‌ها، تناسب سلاح با هدف و نیز ملاک‌های مرتبط با نتایج جنگ از جمله غنائم و التزام به معاهدات بین‌المللی.
استاد حوزه علمیه اظهار کرد: بحث‌های سنتی و کلاسیک جهاد کاملاً متحول شده؛ امروزه کیفیت جنگ‌ها و مصادیق سپر‌های انسانی و عرصه‌های هوایی، زمینی و دریایی با گذشته متفاوت است و این اقتضا می‌کند که کارشناسی دقیق بر اساس مفاسد و مصالح صورت گیرد.
کعبی بیان کرد: آنچه در عمل باید مورد توجه قرار گیرد شامل تفکیک نظامی و غیرنظامی، مرزبندی صریح میان اهداف نظامی و غیرنظامی در میدان جنگ، تناسب سلاح با هدف باشد، استفاده از سلاح‌ها باید با هدف تناسب داشته باشد و هدف قرار دادن غیرنظامیان یا بهره‌گیری از آنان به‌عنوان سپر در چارچوب‌های امروز بسیار پیچیده‌تر شده است.
استاد حوزه علمیه قم گفت: منزلت و مصونیت اشخاص و ملاحظات انسانی در زمان درگیری باید حفظ شود، همچنین نسبت نتایج جنگ و نحوه برخورد با غنائم باید منطبق بر معاهدات بین‌المللی باشد و دیگر قابل سنجش صرفاً با نصوص گذشته نیست.
وی با اشاره به تغییر ماهیت جنگ‌ها در ابعاد فنی، سیاسی، حقوقی و بین‌المللی افزود: تصمیم‌گیری در این حوزه نیازمند تبیین و خروجی کارشناسی نهاد‌های ذی‌صلاح مانند شورای عالی امنیت ملی و کارشناسان نظامی است.
انتقاد از تقسیم‌بندی سنتی جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی
کعبی ضمن انتقاد صریح نسبت به تقسیم‌بندی کلاسیک جهاد (جهاد ابتدایی در برابر جهاد دفاعی) بیان کرد: آن تقسیم‌بندی سنتی و فقهی است که ریشه در متون تاریخی، روایات و اجماع فقهی دارد اما در عمل و نتایج و نیاز‌های معاصر پاسخگو نیست.
وی به سابقه تاریخی این تقسیم‌بندی و نقش دولت‌های اموی و عباسی در شکل‌گیری برخی از این آموزه‌ها پرداخت و گفت: این تقسیم‌بندی‌ها در کتاب‌های فقهی اهل سنت و سپس در حواشی و متون فقهی ما نقل شده و در عمل وقتی فقها دیدند جهاد به شکل ابتدایی کمتر موضوع عمل است، بحث نکردند و امروز وقت بازاندیشی و تطبیق است.
عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری افزود: در مقاطع اشغال یا جدا شدن مناطقی از ایران فقها مباحثی تحت عنوان رساله جهادی داشته‌اند و در آن زمینه‌ها بیش از همه به ضرورت دفاع پرداخته‌اند، برخی فقیهان معاصر تحولاتی در بحث جهاد ایجاد کرده‌اند، از جمله امام خمینی(ره) که مسئله دفاع و جهاد را با نگاهی معاصر مطرح کرد.
کعبی گفت: مسائل سیاسی، اجتماعی، روابط بین‌الملل، حقوق داخلی و حقوق بین‌الملل نیازمند کارشناسی دقیق و به‌روز است تا فقه جهاد بتواند پاسخگوی پیچیدگی‌های جنگ‌های معاصر باشد، تحولات عمیق در موضوعات جهادی اقتضا می‌کند فتاوا و تقسیم‌بندی‌ها نه صرفاً با استناد به متون تاریخی بلکه با لحاظ مصالح و مفاسد روز و مقررات بین‌المللی بازتعریف شوند.
نایبرئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با تبیین مفهوم گسترده جهاد، به مصادیق «جهاد فی سبیل‌الله» و عناصر تشکیل‌دهنده آن پرداخت و تأکید کرد: جهاد تنها به معنای قتال نیست بلکه مجموعه‌ای از تلاش‌های عقلی، روحی، روانی و جسمی است که ضعف را به قدرت تبدیل می‌کند.
کعبی گفت: از معنای لغوی کلمه جهاد، جهد و مشقت به‌معنای تلاش خستگی‌ناپذیر است؛ مجاهد کسی است که تنبلی، کوتاهی، سستی و غفلت ندارد و از قوای الهی و نعمت‌ها استفاده می‌کند، مجاهد نعمت‌ها را می‌شناسد، نعمت‌ها را به فرصت تبدیل می‌کند و فرصت را به تکلیف و حرکت در مسیر کار‌های بزرگ می‌گمارد.
عناصر جهاد
وی افزود: عنصر نخست جهاد، به‌کارگیری ظرفیت‌های عقلی، روحی، روانی و جسمی برای تبدیل ضعف به قدرت است، این عنصر شامل تولید قدرت، تبدیل تهدید به فرصت و به‌کارگیری سازنده توانمندی‌ها برای پیشبرد امور مهم می‌شود.
کعبی عناصر مهم دیگری را تحت عنوان سبیل‌الله برشمرد و ادامه داد: سبیل‌الله شامل توحید، اقامه دین، اقامه شریعت، تحقق حاکمیت، تحقق عدالت، عزت و کرامت انسان در سطح دولت و نظام است. مصادیق دیگری مانند امنیت ملی، منافع ملی، وحدت ملی، اقتدار و عزت ملی را نیز از مصادیق سبیل‌الله است و دفاع از مستضعفان، پیشگیری از فتنه و جلوگیری از تهدید مسلمانان نیز در همین چارچوب قرار می‌گیرد.
عضو مجلس خبرگان رهبری یکی از عناصر کلیدی جهاد را ضربه‌زدن به دشمن دانست و گفت: ابتدا باید دشمن اسلام، مسلمین، نظام اسلامی و باور‌ها و ارزش‌های اسلامی را شناخت؛ سپس باید توان ضربه‌زدن به دشمن، تضعیف او یا خنثی‌سازی برنامه‌هایش وجود داشته باشد. واژه‌هایی مانند قصد و قِتال در قرآن کریم در قالب‌های متفاوت و با قید «فی سبیل‌الله» به کار برده شده‌اند. مجاهد کسی است که مقابل دشمن می‌ایستد و نقشه‌های او را خنثی می‌کند.
کعبی بیان کرد: یکی از ارکان ماهوی جهاد، تحت هدایت، حمایت و اذن رهبر جامعه بودن آن است؛ به‌ویژه در عصر غیبت که فقیه مصلحت اسلام و مسلمانان را تشخیص می‌دهد. در صورت وجود این چهار عنصر، آنچه رخ داده، جهاد است و این تعریف شامل انواع جهاد می‌شود، نه صرفاً قتال.
عضو مجلس خبرگان رهبری درباره تنوع معنایی واژه جهاد در قرآن و روایات گفت: جهاد در برخی موارد با مفهوم قتال (جهاد قِتالی) آمده است اما در موارد دیگر معانی گسترده‌تری دارد؛ از جمله جهاد لسانی، جهاد تبیین، جهاد صبر و تحمل شکنجه، و جهاد مقاومت در برابر مشرکین. در دوره مکه نیز جهاد کبیر یا جهاد تبیینی وجود داشته است که نظامی نبوده و صورت دیگری از مبارزه فرهنگی و اعتقادی را نشان می‌دهد.
استناد‌های قرآنی و روایی و ملاحظات تاریخی اصطلاحی
استاد حوزه علمیه برخی آیات و روایات را که نشان‌دهنده معنای اعم جهاد هستند یادآور شد و بیان کرد: واژه جهاد در اسلام به‌عنوان اصطلاحی مستقل وارد شده و با تأکید بر قید سبیل‌الله کاربرد داشته است، فهم تاریخی و قرآنی نشان می‌دهد که جهاد مفهومی متنوع و جاافتاده در متن نبوی و قرآنی است و تنها به معنای جنگ نظامی محدود نمی‌شود.
وی افزود: برخی فقها جهاد مالی را زیرمجموعه جهاد قتالی دانسته‌اند و آن را به‌عنوان پشتیبانی برای جهاد نظامی تلقی کرده‌اند اما به استثنای برخی فقها، از جمله محقق خویی، موضوع جهاد مالی گاهی به‌عنوان عنوانی مستقل نیز مورد توجه قرار گرفته است.
کعبی با تشریح ابعاد فقهی و عملی جهاد گفت: این مفهوم تنها به قتال محدود نمی‌شود و باید در قالب مجموعه‌ای از تکالیف و ضوابط بررسی شود، جهاد دست‌کم هشت وجوب و الزام فقهی دارد که فهم معاصر این وجوه را تشکیل می‌دهد.
عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری با یادآوری سابقه روایی و فقهی جهاد بیان کرد: جهاد اعم از قتال دارای مجموعه‌ای از عناصر چهارگانه و هشت مفهوم فقهی است و از این منظر ضروری است مرز میان جهاد مشروع و اقدامات سلطه‌طلبانه روشن شود.
هدف جهاد سلطه‌جویی یا تحقیر دیگران نباشد
وی افزود: وجوب تولید قدرت، ضرورت ایجاد و تقویت ظرفیت‌ها و نهاد‌های توانمند برای پیگیری اهداف اسلام و حفاظت از امت، به منظور تسلط و نیز حرمت نبرد برای سلطه نیست، هدف جهاد نباید سلطه‌جویی یا تحقیر دیگران باشد و فتح اگر باشد، باید آزادسازی و در جهت گسترش حق و عدالت باشد، نه سلطه بر دیگران.
کعبی بیان کرد: وجوب دشمن‌شناسی و اولویت‌بندی دشمنان، ضرورت تحلیل دقیق مصادیق دشمن در هر دوره و اولویت‌بخشی به تهدیدات واقعی مصادیق تاریخی و معاصر تفاوت دارند؛ وجوب تعیین ضوابط و به کارگیری قدرت که چگونه، کجا و چه میزان قدرت به کار رود باید با تشخیص ولی فقیه و در چارچوب حدود شرعی روشن شود.
وی تصریح کرد: وجوب دعوت إلی‌الله و تأکید بر اینکه هدف نهایی جهاد گسترش و تبلیغ دین و تضعیف دشمنی‌های ضد دینی است، نه تصرف یا استیلا؛ وجوب دفع موانع و مواجهه و رفع موانعی که مسیر دین و امت را با اختلال مواجه می‌کنند، از دیگر تکالیف مرتبط با جهاد است.
کعبی ادامه داد: وجوب اعتقاد و بیعت با امام و ولی امر در عصر غیبت، شناخت ابزاری که تحت پرچم او باید جهاد انجام شود و اطاعت نسبت به رهبری مشروع از دیگر ابعاد جهاد است؛ برخی از این وجوب‌ها از ظاهر نصوص برداشت می‌شود و برخی دیگر نیازمند اجتهاد معاصر است، فقها در مسیر تعیین مصادیق و حدود باید دقت کنند.
وی به ضرورت تطبیق مصادیق تاریخی دشمنان با وضعیت کنونی پرداخت و گفت: مصادیق مؤثر در شرایط امروز با گذشته فرق دارد، اهمیت تحلیل دقیق سیاسی منطقه‌ای و فهم درست از دشمن‌شناسی نیازمند بینش الهی و اجتهادی است.
نایبرئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با اشاره به مفهوم جهاد تمدنی تأکید کرد: این مفهوم، ترکیبی از جهاد و سبیل‌الله است و همه شکل‌های جهاد را دربرمی‌گیرد، تمدن بدون جهاد و جهاد بدون نگاه تمدنی معنا ندارد، این یک اصل کلیدی و اساسی است.
سیر تاریخی جهاد از نگاه پیامبر اکرم(ص)
کعبی ضمن اشاره به سیره پیامبر اسلام(ص) گفت: از ابتدای دعوت علنی پیامبر، جهاد تبیین اسلام در مقابل مشرکان قریش آغاز شد. جهاد صبر و مقاومت شامل تحمل شکنجه و زندان، و شهادت افرادی مانند سمیه و یاسر است، جهاد دفاعی نیز دفاع از اسلام در مقابل دشمنان و هجرت برای حفظ دین است، جهاد تأسیس دولت اسلامی نیز تلاش برای تشکیل دولت اسلامی و ایجاد نظام حقوقی و اجتماعی مبتنی بر آموزه‌های اسلام است و جهاد حفظ دولت اسلامی حفاظت از ساختار، محتوا، شخصیت‌ها و تأسیسات نظام اسلامی است.
وی افزود: جهاد تمدنی شامل ابعاد متنوع و گسترده‌ای است، یکی از آن ابعاد جهاد دفاع از مستضعفان و از اولویت‌های سیاست خارجی و مسئولیت قانونی و انسانی است. جهاد فرهنگی و اجتماعی از دیگر ابعاد آن است که شامل رایزنی فرهنگی، تبیین ارزش‌ها و توسعه جامعه اسلامی است.
کعبی گفت: از دیگر ابعاد جهاد تمدنی جهاد اقتصادی و سیاسی است که تلاش برای استقرار و تقویت نظام اسلامی در عرصه‌های مختلف است، از دیگر ابعاد آن جهاد تمدن‌سازی است که هدف نهایی که بازسازی امت اسلامی و توسعه تمدن اسلامی را دنبال می‌کند.
استاد حوزه علمیه قم تأکید کرد: جهاد محدود به جنگ نظامی نیست، هر اقدام فردی یا جمعی که مقابله با دشمن یا حفظ ارزش‌ها را دنبال کند، جهاد محسوب می‌شود. نمونه‌هایی از جهاد در زندگی روزمره تربیت فرزند و حفظ بنیان خانواده به عنوان مقابله با دشمن فرهنگی است. همچنین شرکت در انتخابات به‌عنوان جهاد سیاسی محسوب می‌شود و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی برای تقویت جامعه اسلامی هم از نمونه‌های جهاد است. جهاد تمدنی همه این عرصه‌ها را در بر می‌گیرد و قلمرو آن شامل جهاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، خانواده و حتی جهاد مردمی است.
انتهای پیام
