شب قدر؛ فرصت طلایی سرنوشت‌سازی انسان
شب قدر فرصتی مغتنم برای نجات از گناهان و نزدیکی به خداوند متعال است. با دعا و نماز، عبادت و مناجات و توسل و نزدیکی به امام زمان(عج) می‌توان بهترین سرنوشت و مقدرات را رقم زد و از رحمت بی‌کران الهی بهره‌مند شد.
شب قدر، این گوهر گرانبهای لیالی، فرصتی است بی‌بدیل برای تطهیر جان و تقرب به آستان ربوبی. شب سرنوشت‌سازی که در آن، مقدرات یک ساله انسان رقم می‌خورد و فرشتگان الهی فوج فوج به زمین نازل می‌شوند. شب قدر، شبی است پر از فیوضات و برکات که مهیای تغییر و تحول در مقدرات انسانی است.
شب قدر فرصتی مغتنم برای نجات از گناهان و نزدیکی به خداوند متعال است. با دعا و نماز، عبادت و مناجات و توسل و نزدیکی به امام زمان(عج) می‌توان بهترین سرنوشت و مقدرات را رقم زد و از رحمت بی‌کران الهی بهره‌مند شد. انسان‌هایی که قدر زمان و فرصت‌های زندگی را می‌دانند، هیچ موقعیتی را بیهوده و به واسطه کاهلی یا بی‌توجهی از دست نمی‌دهند؛ چنین افرادی قدر و ارزش شبهای قدر را نیز دانسته و برای کسب خیرات و برکات این فرصت بی نظیرمعنوی تلاش میکنند تا بهترین سرنوشت را برای آینده زندگی و ابدیت خود از خداوند مسئلت کنند. در این نوشتار به ابعاد مسئله سرنوشت‌سازی انسان و نسبت آن با تقدیر الهی خواهیم پرداخت.
سرنوشت‌سازی انسان در شبهای قدر
طبق احادیث هر ساله تقدیر، تثبیت، امضاء مقدرات انسان در سه شب قدر انجام می‌پذیرد. در روایتی درباره تعیین شب قدر آمده است: مقدّرات سال در شب نوزدهم تقدیر میشود؛ قُسِمَ فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَ كُتِبَ فِیهَا الاجَالُ وَ خَرَجَ فِیهَا صِكَاكُ الْحَاجِّ (مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج ۱۷، ص: ۴۴).
در شب نوزدهم ارزاق، درآمدها و روزی افراد و همچنین مدت حیات و زندگی آنان تا سال آینده تعیین میشود. علاوه بر آن در شب نوزدهم مشخص میشود كه چه كسانی در آن سال به حج میروند. در شب بیست و یكم آنچه در شب نوزدهم مقدر شده، بر آن ابرام و تأكید میشود.
این به این معناست كه در شب بیست و یكم آنچه در شب نوزدهم تعیین و مقدر شده، قابل تغییر است. آنچه كه از شب نوزدهم تا شب بیست و یكم مقدر شده و تغییر یافته، در شب بیست و یكم ثبت شده و در شب و بیست و سوم قطعی، نهایی و امضاء میشود. براساس این روایت هر سه شب از شبهای قدر به‌شمار می‌آیند.
در بسيارى از احاديث، در ويژگی‌های شب قدر، بر اين نکته تأكيد شده است كه تقدير امور مردم و سامان بخشى اوضاع و احوال آنان در طول سال، در اين شب معین خواهد شد. البته این به معناى آن نيست كه انسان به طور كامل در برابر اين سرنوشت، بى اختيار باشد و كارى از او بر نيايد؛ بلكه او مى‌‌تواند در سايه دعا و توسّل و با انجام دادن اعمال صالح، مقدّرات حتمى خود را كه در شب قدر، رقم خورده‌‌اند، تغيير دهد.
امام باقر(ع) فرموده است: فَما قُدِّرَ فى تِلك اللَّيلَةِ وقُضِىَ فَهُوَ مِنَ المَحتُومِ و للّه ِ عزوجل فيهِ المَشِيَّةُ. آنچه در این شب، مقدّر (معيّن) شده، حتمى است و البته خدا مى‌‌تواند در آنها، آنگونه كه بخواهد عمل كند.
بررسی اختیار انسان در قرآن
در قرآن کریم، مفهوم اختیار و نقش انسان در تعیین سرنوشت خود در آیات زیادی به خوبی بیان شده است. به عنوان نمونه آیه شریفه 50 سوره انعام به‌طور صریح به اختیار انسان در سرنوشت خود اشاره دارد: «لَا أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّـهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ» «بگو: آیا بینایان و نابینایان یکسانند؟ آیا نمی‌اندیشید؟»
این آیه نشان می‌دهد که انسان‌ها در انتخاب مسیر زندگی و اعمال خویش آزادند و می‌توانند با تفکر و تعقل از بین راه‌های مختلف انتخاب کنند. در این آیه، خداوند از انسان‌ها می‌خواهد که به ضرورت تفکر و درک شرایط پیرامون خود توجه کنند و این نشان‌دهنده مسئولیت آنها در انتخاب سرنوشت خود است. انسان‌ها باید با توجه به بینش و آگاهی که از آموزه‌های وحیانی کسب میکنند، مسیر درست را انتخاب کنند.
این آیه شریفه به موضوع اختیار انسان و تفاوت بین مؤمنان و غیر مؤمنان پرداخته است. این آیه نشان‌دهنده چند نکته کلیدی در رابطه با اختیار انسان و مسائل مربوط به ایمان و هدایت است:
پاسخ پیامبر خدا(ص) به این سؤال است که آیا شخصی که از وحی و هدایت الهی اعراض می‌کند (نابینا) و شخصی که این هدایت را پذیرفته (بینا) یکسان هستند. این مقایسه بیانگر این است که انسان‌ها می‌توانند با توجه به اختیار خود، انتخاب کنند که به سوی هدایت بروند یا از آن دوری کنند. در اینجا، اختیار انسان در انتخاب مسیر زندگی و پذیرش یا رد وحی و دستورهای الهی نمایان میشود. این آیه تأکید می‌کند که افراد براساس انتخاب‌های خود و درک آنها از واقعیت، به دو دسته تقسیم می‌شوند: بیناها که به راه حق میروند و نابیناها که از آن اعراض میکنند. این نشان‌دهنده این نکته است که انتخاب انسان بر درک و بینش او تأثیر دارد و انسان می‌تواند با استفاده از عقل و بصیرت خود، به سویی برود که او را به کمال و هدایت نزدیک‌تر کند.
آیه در انتها انسان‌ها را دعوت می‌کند که بیندیشند. این دعوت نشان می‌دهد که استفاده از عقل، تفکر و تأمل در زندگی از مهم‌ترین حقوق و اختیارات انسان‌هاست. قرآن کریم همواره به تفکر و تدبر در آیات و نشانه‌های خداوند دعوت می‌کند و این نشان‌دهنده اهمیت اختیار انسان در انتخاب راه درست است.
از این آیه می‌توان نتیجه گرفت که اختیار انسان در انتخاب مسیر زندگی و پاسخ به دعوت الهی، از بنیادهای اصلی ایمان و مسئولیت فردی است.
انسان‌ها باید با استفاده از عقل و بصیرت خود، راه صحیح را انتخاب کنند و از نعمت هدایت الهی بهره‌مند شوند. در کل، این آیه بر مسئولیت فردی انسان در قبال انتخاب‌هایش تأکید می‌کند.
انسان‌ها با استفاده از اختیار خود باید تصمیم بگیرند که آیا به راه هدایت و وحی الهی پاسخ دهند یا در مسیر نادرست قدم بگذارند. این آیه به وضوح اشاره دارد به اینکه هر فرد مسئول انتخاب‌ها و عواقب آن‌هاست.
نسبت «قدر الهی» و «اختیار انسان»
همواره این سوال در ذهن انسان مطرح بوده که اگر مقدرات ما در شب قدر تعیین میشود، پس اختیار ما چه میشود؟ آیا ما در این میان نقشی نداریم و صرفاً بازیچه‌ای در دست تقدیر هستیم؟ این سوال، از دیرباز در بین متفکران و اندیشمندان اسلامی مطرح بوده و چه بسا همچون شبهه‌ای ذهن و وجود را به خود مشغول کرده و پاسخ‌های گوناگونی به آن داده شده است.
در این نوشتار، تلاش خواهیم کرد تا با تکیه بر مبانی دینی و با بیانی ساده و قابل فهم، به بررسی این مسئله بپردازیم و نسبت میان قدر و اختیار را تبیین نماییم. برای فهم صحیح این موضوع، لازم است به ابعاد موضوع و به چند نکته اساسی توجه کنیم:
علم ازلی الهی: خداوند متعال، به عنوان خالق هستی، به همه چیز عالم است. علم او، محیط بر گذشته، حال و آینده است. او می‌داند که هر انسانی در طول زندگی خود چه انتخاب‌هایی خواهد کرد و چه مسیری را خواهد پیماید. این علم الهی، منافاتی با اختیار انسان ندارد. زیرا علم، صرفاً آگاهی از یک واقعیت است و به معنای اجبار در انجام آن نیست. به عبارت دیگر، خداوند می‌داند که شما چه تصمیمی خواهید گرفت، اما این علم، شما را مجبور به گرفتن آن تصمیم نمی‌کند.
مفهوم قضا و قدر: قضا به معنای حکم قطعی الهی است و قدر به معنای اندازه و چگونگی تحقق آن حکم. به عنوان مثال، خداوند قضا کرده است که هر انسانی خواهد مُرد. اما قدر آن، یعنی زمان، مکان و چگونگی مرگ، به عوامل مختلفی بستگی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها، انتخاب‌ها و رفتارهای خود انسان است.
نقش دعا و توبه: اگرچه مقدرات ما در شب قدر تعیین میشود، اما این به معنای بسته شدن درهای رحمت الهی نیست. دعا و توبه، می‌توانند در این مقدرات تغییر ایجاد کنند. به عبارت دیگر، خداوند متعال، دعا و توبه بندگان را نیز در علم ازلی خود لحاظ کرده است و می‌داند که اگر فلان بنده دعا کند، فلان بلا از او دفع خواهد شد.
امتحان الهی: دنیا، صحنه امتحان الهی است و انسان، در این امتحان، با انتخاب‌های خود، مسیر سعادت یا شقاوت را برمی‌گزیند. اگر انسان، با اختیار خود، راه درست را انتخاب کند، مشمول رحمت و فضل الهی خواهد شد و اگر راه نادرست را برگزیند، عواقب آن گریبان‌گیر او خواهد شد.
بنابراین، با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان نتیجه گرفت که قدر و اختیار، دو روی یک سکه هستند و منافاتی با یکدیگر ندارند. خداوند متعال، با علم ازلی خود، می‌داند که هر انسانی با اختیار خود چه مسیری را انتخاب خواهد کرد و بر اساس آن، مقدرات او را رقم می‌زند. اما این به معنای سلب اختیار از انسان نیست. انسان، همواره در انتخاب مسیر زندگی خود آزاد است و می‌تواند با ایمان، دعا، توبه و انجام اعمال صالح، در مقدرات خود تغییر ایجاد کند.
شب قدر، فرصتی است برای بازنگری در اعمال و رفتار خود و انتخاب راهی که به سعادت دنیا و آخرت منتهی شود. بیایید در این شبهای مبارک، با تضرع و انابه به درگاه الهی، از او بخواهیم که ما را در پیمودن راه راست یاری کند و مقدرات ما را به بهترین نحو رقم بزند.
چند مثال در ارتباط مقدرات الهی و اختیار انسانی
شب قدر، شبی است که مقدرات یک سال انسان در آن تعیین میشود. در این شب، فرشتگان الهی بر زمین نازل می‌شوند و رحمت و برکت خداوند به صورت ویژه‌ای نازل می‌گردد. اما این سؤالی که مطرح است این است: اگر مقدرات ما در شب قدر تعیین میشود، پس اختیار ما چه میشود؟ آیا ما هیچ نقشی در سرنوشت خود نداریم؟ برای پاسخ به این سؤال، می‌توانیم از مثال‌ها و مفاهیم ساده‌تری استفاده کنیم:
شبیه تصویر یک نقاشی: تصور کنید که خداوند، یک نقاش ماهر است که در شب قدر، نقاشی‌هایی از مقدرات و سرنوشت ما می‌کشد. اما این شاکله این نقاشی بر اساس عملکرد گذشته ما، باورها و علایق و انگیزه‌ها و افکار و اراده‌های وجود ما تاثیر جدی می گیرد. و می‌تواند شامل رنگ‌ها و تصاویری باشد که ما خودمان انتخاب می‌کنیم.
اگر ما رنگ‌های تیره و غمگین را انتخاب کنیم، نقاشی‌مان تیره خواهد بود. ولی اگر رنگ‌های روشن و شاد را انتخاب کنیم، نقاشی زندگی‌مان زیباتر خواهد بود. به این ترتیب، خداوند مقدرات را تعیین می‌کند، اما ما با انتخاب‌هایمان نقش مهمی در زیبایی آن ایفا می‌کنیم.
دستگاه GPS زندگی: تصور کنید که عوامل خداوند مانند یک دستگاه GPS عمل میکنند. خدا می‌داند که شما کجا هستید، و هدف نهایی شما کجاست. اما این شما هستید که انتخاب می‌کنید از چه راهی به سمت مقصد بروید. ممکن است شما مسیرهای مختلفی را امتحان کنید و خداوند نیز بر اساس انتخاب‌های شما، شما را هدایت خواهد کرد. در نهایت، رسیدن به مقصد به انتخاب‌های شما بستگی دارد.
دوست و امتحان: فرض کنید دو دوست داریم. یکی از آنها تمام درس‌هایش را خوب می‌خواند و دیگری به درس توجه نمی‌کند. در شب قدر، بر اساس محتوای درس‌ها، مقدرات آنها در مورد قبولی یا مردودی تعیین میشود. حالا اگر دوستی که درسی نخوانده، تصمیم بگیرد در آخرین لحظه شروع به درس خواندن کند و از خداوند بخواهد که او را کمک کند، ممکن است نتیجه امتحان او بهتر شود. در اینجا، تلاش و اراده او می‌تواند بر مقدراتش تأثیر بگذارد.
دعای انسان: در شب قدر، انسان‌ها دعا و توبه میکنند. خداوند مهربان، به دعاهای بندگانش پاسخ می‌دهد. اگر شما نیکوکاری و توبه کنید، خداوند می‌تواند مقدرات خوب‌تری برای شما رقم بزند. یعنی، خداوند همه چیز را می‌داند اما آماده است تا با دعا و زاری شما تغییراتی در مقدراتتان ایجاد کند.
در جمع‌بندی گفتنی است؛ شب قدر فرصتی است برای ما که با دعا و توبه و اراده خود، مقدرات خود را به سمت بهتر شدن حرکت دهیم. خداوند علم ازلی دارد و می‌داند که ما چه انتخاب‌هایی خواهیم کرد، اما به ما اختیار داده است تا با انتخاب‌های خود، زندگی‌مان را رقم بزنیم. بیایید در این شبهای مبارک، با تمام وجود دعا کنیم و از خدا بخواهیم که ما را در انتخاب‌های خوب یاری کند و مقدرات ما را به بهترین نحو رقم بزند.
فرصت سرنوشت‌سازی در شبهای قدر را قدر بدانیم
اشاره شد که شب قدر یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین شب‌ها در تقویم و فرهنگ اسلامی است. این شب ویژه در ماه رمضان به عنوان شبی که قرآن بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده، شناخته میشود و از بسترهایی است که مقدرات یک‌ساله انسان‌ها در آن رقم می‌خورد. در ادامه به بررسی فضیلت این شب و نقش دعا، عبادت، و ارتباط با امام زمان(عج) پرداخته میشود.
شب قدر، شبی است مقدس که قرآن کریم در آن نازل شده است. در سوره قدر آمده است که «لیله القدر خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ» (سوره قدر، آیه 3)؛ یعنی این شب از هزار ماه بهتر است. در این شب، مقدرات یک‌ساله بندگان و اعمال آنان رقم می‌خورد. در روایات آمده است که فرشتگان به دستور خداوند، امور مربوط به زندگی انسان‌ها را در این شب به سرانجام می‌رسانند. شب قدر فرصتی برای توبه و طلب آمرزش گناهان است.
ائمه معصومین (ع) به دعا و توبه در این شب تاکید دارند و وعده داده‌اند که خداوند از سر تقصیرات بندگان در این شب می‌گذرد. در شب قدر، دعا و عبادت به‌ویژه مورد توجه است. مؤمنان در این شب دعاهایی را برای خود، خانواده و جامعه می‌طلبند و به درگاه خداوند راز و نیاز میکنند.
دعا در این شب به‌عنوان یک ابزار قوی برای طلب رحمت و مغفرت عمل می‌کند. تلاوت قرآن و فهم معانی آن در این شب، جزو اعمال مستحب است.
مؤمنان با خواندن آیات قرآن، به درک بهتر مفاهیم دینی و نزدیک شدن به خداوند می‌پردازند. نماز در شب قدر، به‌ویژه نماز شب و دعای افتتاح، برای کسب رحمت و نزدیکی به خداوند بسیار مؤثر است. اقامه نماز در این شب به‌عنوان نمادی از بندگی و تسلیم بودن در برابر اراده الهی تلقی میشود.
در آموزه‌های دینی، بر اهمیت ارتباط با امام زمان(عج) به عنوان یک نعمت الهی تأکید شده است. مؤمنان باید در دعاها و نیایش‌های خود، با یاد امام زمان(عج) و طلب یاری از ایشان، بهبود مقدرات خود را طلب نمایند. در شب قدر، دعا برای ظهور امام زمان(عج) و یاری‌گری ایشان از اهم امور است. مؤمنان باید همواره با نیت خیر و دعوت به حق، برای ظهور و گسترش عدل و قسط در جامعه دعا کنند.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر مشکاتی، پژوهشگر دینی
انتهای پیام
