راهکارهای عبور از عبادت ظاهری و رسیدن به عمق معنوی روزه

حجت‌الاسلام والمسلمین اسماعیل چراغی‌کوتیانی، استاد حوزه علمیه در گفت‌گو با ایکنا از قم، در پاسخ به اینکه اهمیت ماه رمضان از دیدگاه اخلاقی و تربیتی چیست؟ اظهار کرد: ماه رمضان نباید صرفاً مانند ماه‌های دیگر که دارای شب و روز است، تصور شود زیرا این ماه به تعبیر قرآن کریم، ماهی است که همه کنش‌های معطوف به خدا، ضریب تأثیرگذاری معنوی و تربیتی بالایی دارد، ماهی که از سوی خدا انتخاب شده و در آن قرآن نازل می‌شود، قرآنی که هدایتگر و قانون زیست سعادت‌آفرین زندگی است.

وی ادامه داد: شب نزول قرآن کریم در این ماه است و عبادت در آن از هزار ماه(80 سال) عبادت، ارزشمندتر است، در این ماه انسان به میهمانی ویژه خداوند دعوت شده و نفس کشیدن انسان مؤمن عبادت شمرده می‌شود و حتی خوابیدن مؤمن نیز عبادت است.

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: در این ماه خواندن هر آیه از قرآن کریم، ثواب یک ختم قرآن را دارد؛ انسان در این ماه با روزه گرفتن هم وظیفه خودش را در مقابل خدا انجام می‌دهد و هم یاد می‌گیرد خودمهارگر باشد، زیرا روزه تمرین ایستادگی درباره خواهش‌های نفسانی و گناهان است.

وی بیان کرد: همه این خوبی‌ها بستری برای ارتقای اخلاقی افراد و جامعه و زمینه‌ای برای تربیت انسان و حرکت او به‌سوی خدا محسوب می‌شود و این موضوع بخشی از اهمیت ماه رمضان است که ما درک می‌کنیم، اما این تمام چیزی نیست که نشانگر اهمیت این ماه بزرگ باشد، درواقع، تأثیرات معنوی این ماه بر حیات مادی و معنوی بشر، همچنان برای ما رمزآلود و پر از معماست.

اندیشیدن در فلسفه روزه‌داری؛ راهکار عبور از ظاهر روزه به باطن آن

چراغی‌کوتیانی در پاسخ به اینکه چگونه می‌توان از روزه تنها به‌‌عنوان یک عبادت ظاهری عبور کرد و به عمق معنوی آن رسید؟ افزود: در روایاتی آمده است که یک لحظه تفکر و تأمل بهتر از 70 سال عبادت است و این بدین معناست که باید در فلسفه عبادات تفکر کرد و برای گذار از ظاهر روزه به باطن آن باید در فلسفه‌اش اندیشید.

وی بیان کرد: باید بپرسیم خدای حکیم چرا روزه را بر انسان واجب کرده است و با تأمل در فلسفه و کارکردهای روزه‌داری در ابعاد مختلف زندگی می‌توان از ظاهر این کنش طبیعی به باطن پر معنای آن پی برد، هدف خداوند از روزه‌داری صرفاً گرسنگی و تشنگی بندگان نیست بلکه این نخوردن‌ها، به تعبیری روبنای یک هسته پرارزش است.

چراغی‌کوتیانی گفت: اولاً روزه‌داری تمرینی برای خودمهارگری، تقویت اراده و استقامت در برابر جاذبه‌های گمراه‌کننده زندگی است، از سویی روزه‌داری تمرینی برای درک همدلانه درد و رنج انسان‌هایی محسوب می‌شود که در طول سال به سختی زندگی می‌کنند و در پی این همدلی، مواسات با همنوعان نیازمند است که این‌ها بخش‌های اندکی از معنای روزه است، حال اگر انسان در این فلسفه و چیستی اندیشه کند از ظاهر عمل گذر کرده و ضمن تعبد در مناسک دینی، اهداف باطنی آن را که از اصالت بیشتری برخوردار است، دنبال خواهد کرد.

استاد حوزه علمیه در پاسخ به اینکه با توجه به سبک زندگی مدرن، چه راهکارهایی برای بهره‌مندی بیشتر از برکات این ماه پیشنهاد می‌کنید؟ افزود: در دنیای مدرن، سبک زندگی انسان تغییر کرده و انسان مدرن فراغت بیشتری یافته و برای پرکردن این فراغت به مصرف رسانه‌ای روی آورده است، بیشتر وقت مردم به‌ویژه جوانان به پرسه زدن در فضای مجازی می‌گذرد، وجود فضای جدید برای تعاملات انسانی البته کارکردهای مثبت بسیاری برای انسان مدرن داشته، اما در کنار آن کارکردهای منفی نیز گریبان‌گیر انسان شده است.

چراغی‌‌کوتیانی ادامه داد: یکی از این کارکردهای منفی، اعتیاد بیش از حد به این ابزار و اتلاف وقت است که چندان آورده‌ای نیز برای انسان ندارد؛ ماه رمضان نیز اگر بخواهد با این اعتیاد مجازی همراه باشد، این فرصت معنوی را از انسان می‌ستاند، از این‌رو، مدیریت زمان برای ماه رمضان ضروری است و این بدان معناست که باید زمان استفاده از این فضا را مدیریت کرد تا از فیوضات این ماه بهره گرفت.

تغییر رفتار والدین در ماه مبارک رمضان محسوس باشد

وی اظهار کرد: تنظیم زمان خواب و بیداری، تنظیم استفاده هدفمند از رسانه، کاهش زمان حضور در فضای مجازی و حضور در اجتماعات مؤمنان در این ماه و همچنین مواسات و همدلی با دیگران بهترین راهکار بهره‌مندی از این ماه بزرگ خداست، سوم اینکه فرزندان تغییر رفتار پدر و مادر در ماه رمضان را باید به روشنی احساس کنند‌، شرکت در نماز جماعت، خواندن نماز اول وقت، اهتمام به تلاوت بیشتر قرآن و اخلاق خوب در خانواده فرصتی است برای خانواده تا فضای معنوی را در خانواده ایجاد کنند.

چراغی‌کوتیانی در پاسخ به اینکه با توجه به شرایط اقتصادی، چگونه می‌توان فرهنگ مواسات و کمک به نیازمندان را در جامعه گسترش داد؟ افزود: یکی از فلسفه‌های روزه‌داری و مناسک ماه رمضان، تمرین مواسات و کمک به نیازمندان است و در این مسیر باید جایگاه مواسات در نظام ارزشی اسلام برای مردم تبیین شود و مردم آگاه شوند که هدف از روزه‌داری درک درد و رنج و نداری و گرسنگی مردمانی است که در طول سال از محرومیت در رنج هستند و رسانه‌ها نیز در این مسیر نقش برجسته‌ای دارند.

وی در پاسخ به اینکه چه توصیه‌ای برای برخی از افراد که به‌دلیل مشغله زیاد، احساس می‌کنند فرصت کافی برای عبادت ندارند می‌کنید؟ افزود: نخست باید فلسفه زندگی و خلقت انسان را مرور کرد، اینکه آیا ما برای عبادت خلق شده‌ایم یا برای کار که باید گفت کار زمینه و بستری برای تأمین معیشت و رزق و روزی جهت تقویت برای عبادات و بندگی خداست، پس نباید کار را آن چنان گسترده کرد، به‌طوری که با هدف واقعی زندگی در تضاد باشد، بنابراین باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کرد که بخشی از زمان نیز برای عبادت صرف شود.

چراغی‌کوتیانی با اشاره به اینکه در روایات نیز آمده که وقتتان را چند قسمت کنید که بخشی از آن برای کار و بخشی دیگر برای عبادت باشد، بیان کرد: نکته دوم اینکه نباید عبادات را برای خودمان امری سخت تصور کنیم، عبادت یعنی راز و نیاز با خدا که این سخن گفتن با خدا گاه بر رفتارهای ساده نیز ممکن است و حتی می‌شود در حین کار نیز عبادت کرد، به‌طور مثال گفتن ذکرهای خاص و خواندن سوره‌هایی کوچک در مسیر کار و یا هنگام استراحت نمودی از عبادت است؛ گاه همدلی و یاری رساندن به یک نیازمند نیز خود عبادتی بزرگ است.

وی تصریح کرد: عبادت را برای خودمان امری سخت، وقت‌گیر و دست‌نیافتنی تصور نکنیم، گاه می‌شود از ابزار رسانه‌ها برای عبادت در هنگام کار استفاده کرد، به‌طور مثال گوش دادن به قرآن با گوشی در هنگام کارهایی که نیازمند تفکر زیادی نیست یکی از عبادات محسوب می‌شود. بنابراین، عبادت نه لزوماً امر وقت‌گیری است و نه با شرایط خاص همراه است و در هر زمان و مکانی و با هر شرایطی می‌توان گونه‌ای از عبادت را به‌جا آورد.

تمرین خودمهارگری و کنترل بر خواسته‌ها در ماه رمضان

استاد حوزه علمیه در پاسخ به اینکه روزه چه تأثیری بر روح و روان انسان دارد و آیا تحقیقات علمی نیز این تأثیرات را تأیید می‌کنند؟ افزود: روزه آثار کم‌نظیری بر سلامت روان انسان دارد و تمرین خودمهارگری و کنترل بر خواسته‌هاست، امروزه موضوع خودمهارگری، به‌عنوان یک مهارت ضروری برای دستیابی به اهداف پایدارتر به افراد آموزش داده می‌شود و روزه خود تمرینی بدون آموزش و هزینه برای این مهارت است.

وی بیان کرد: روزه‌داری اعتماد به‌نفس انسان‌ها را تقویت می‌کند چون شخص با اراده خود ساعاتی از روز را به امساک و خودداری از امور طبیعی وامی‌دارد و همین امر اعتماد به‌‌نفس او را افزایش می‌دهد، از سویی احساس نزدیکی به خدا به سبب روزه‌داری، آرامشی به انسان می‌دهد که به سلامت روح و روانش کمک می‌کند، جالب است که تحقیقات علمی نیز این آثار را تأیید می‌کند.

استاد حوزه علمیه گفت: روان‌شناسان معتقدند که روزه‌داری به‌‌عنوان یک عمل معنوی، می‌تواند به سلامت روان کمک کند و در کاهش اختلالات روانی مؤثر باشد، همچنین تحقیقات نشان داده که روزه‌داری با رهاسازی هورمون‌هایی مانند دوپامین و آدرنالین، به افزایش نشاط و کاهش افسردگی کمک می‌کند.

چراغی‌کوتیانی در پاسخ به این سؤال که چالش‌هایی مثل ضعف جسمانی یا خستگی در طول روز چگونه باید مدیریت شود که اثر منفی بر روی معنویت این ماه نگذارد؟ افزود: باید بپذیریم که روزه‌داری نظم عادت شده ما در طول روز را مقداری تغییر می‌دهد، بدن در طول روز نیازمند تغذیه و نوشیدن است، از این‌رو باید برنامه زیستی و تغذیه‌ای نیز در این ماه متناسب‌سازی شود، به‌طور نمونه در ماه رمضان باید تغذیه مناسب باشد و به‌صورت متوازن از ویتامین‌ها و پروتئین‌ها و مواد مغذی استفاده کرد.

خستگی و گرسنگی مانع کسب معنویت در ماه رمضان نشود

وی بیان کرد: در هنگام افطار و سحر باید از مایعات و میوه‌ها به قدر کافی استفاده شود، استراحت کافی نیز باید در روزهای این ماه صورت گیرد، اگر در امر تغذیه و استراحت متناسب، از الگوی مناسبی استفاده شود، خستگی و گرسنگی مانعی برای کسب معنویت در این ماه بزرگ ایجاد نمی‌کند.

استاد حوزه علمیه در پاسخ به اینکه نقش خانواده در ایجاد فضای معنوی در ماه مبارک رمضان چقدر است و چه توصیه‌ای برای والدین دارید؟ افزود: خانواده یکی از محیط‌های اجتماعی شدن فرزندان است، پدر و مادر الگوی نقش و گروه مرجع جوانان و نوجوان در کاربست ارزش‌ها و هنجارهای دینی هستند و رفتار آنان شکل‌دهنده به کنش‌های فرزندان چه خوب و چه بد خواهد بود، توجه به فلسفه عبادات در گرایش به آن‌ها تأثیر بسیار دارد. 

وی با اشاره به اینکه فرزندان باید پیش از عمل به مناسک از فلسفه آن‌ها به فراخور درک و فهمشان آگاهی یابند، بنابراین خانواده‌ها می‌توانند در این ماه فرزندان را نسبت به فلسفه عبادات خصوصاً روزه‌داری آگاه کنند، گفت: دوم اینکه فرزندان دوست دارند رفتارهایی شبیه به بزرگترها داشته باشند که این فرصت خوبی است تا با برگزاری عبادات دسته جمعی و گروهی، آنان را به عبادات ترغیب کرده و آن را به خاطره‌ای شیرین تبدیل کنیم، به‌طور مثال، خواندن دسته جمعی و خانوادگی دعاهای ماه رمضان و نیز تلاوت قرآن با همراهی خانواده از جمله اقدامات است. 

گفت‌وگو از الهام حلاجیان