توصیه به پرداخت بدهی و مهلت به بدهکار در اسلام

حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم طی یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده است، نوشت: از وظایفی که در آموزه‌های دینی، همکیشان و برادران دینی در حق همدیگر دارند پرداخت بدهی و دیون همدیگر است؛ از امام باقر(ع) نقل شده است که از حقوق برادران مؤمن و همکیش آن است که بدهکاریش را بپردازد. (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 169)

بیشتر بخوانید:

• معیار برتری امت اسلام توجه به امر به معروف و نهی از منکر است
• دفاع از برادر مؤمن و پرهیز از نزاع در اجتماع
• ارزش دعا در حق برادران دینی از منظر قرآن و اهل بیت(ع)
• امانتداری؛ معیاری برای واگذاری مسئولیت‌ها به اشخاص

رسول خدا(ص) در ارزش پرداخت بدهی بدهکار فرمودند: محبوب‌ترین کارها نزد خدا سه چیز است:‌ «پرداخت بدهی بدهکار و...» (محمد بن جعفر برقی، المحاسن، جلد 2، صفحه 388) و در سخنی دیگر نیز فرمودند: «هر کس می‌خواهد دعایش مستجاب شود یا اندوهش زدوده شود، اندوه بدهکار ناتوان را برطرف کند.» (متقی هندی، کنزل العمال ج 6، ص 215)

امیرمؤمنان علی(ع) درباره ارزش یاری رساندن به بدهکار فرمودند: «کسی که به مالی دست یافت و به بدهکاران یاری رساند و در کسب ثواب و ادای حقوق صبر کند با این ویژگی‌ها به شرف دنیا و فضایل آخرت می‌رسد.» (ابن شعبه حرانی، تحف‌العقول، ص186)؛ امام باقر(ع) نیز فرمودند: ای جابر، سوگند به خدا که شیعه ما نیست مگر آن که از خدا پروا و پیروی کند و شناخته نمی‌شوند مگر با دستگیری از بدهکاران.» (محمد بن یعقوب کلینی، الكافی، ج 2، ص 74، ح 3)

مهلت دادن به بدهکار

مهلت دادن به همکیش و برادر مؤمن بدهکار از رسالت‌های همکیشان نسبت به همدیگر است. قرآن در آيه 280 سوره بقره به يكى از حقوق بدهكاران اشاره می‌کند كه اگر از پرداختن اصل بدهى خود عاجز باشند، بايد براى پرداختن اصل بدهى به آنها مهلت داده شود.

رسول خدا(ص) در ارزش این کار فرمودند: «هر کس به بدهکاری ناتوان از پرداخت،‌ مهلت دهد خدا در روزی که سایه‌ای جز سایه خدا نیست وی را در سایه خود  جای دهد.» و در سخنی دیگر فرمودند: «همچنان که برای بدهکار تو -درصورت توانایی بر پرداخت- جایز نیست کوتاهی کند، برای تو نیز -در صورت علم به ناتوانی وی در پرداخت- جایز نیست او را در تنگنا قرار دهی.» در روایت دیگری فرمودند: «کسى که به مؤمنى قرض داد، منتظر بماند تا پرداخت قرض براى او امکان‏‌پذیر شود؛ یعنی همان‌طور که جایز نیست بدهکار در صورت توانایى، پرداخت قرض را به تأخیر بیندازد، همین‌طور اگر طلبکار مى‌‏داند بدهکار توانایى ندارد، جایز نیست او را تحت فشار قرار دهد. (محمد بن حسن طوسی، تهذیب الأحكام ج‏ ۶، ص ۱۹۳، ح ۴۱۸)

روایتی از پیامبر اکرم(ص) است که این کار موجب بهره‌مندی از سایه‌ای در برابر آسیب ندیدن از آتش جهنم است (محمد بن مسعود، عیاشی، كتاب التفسير، ج‏ 1، ص 154) و برایش پاداش صدقه به مقدار قرضش وجود دارد تا آن را به‌طور کامل دریافت کند.» (محمد بن یعقوب کلینی، كافی، ج‏ 7، ص 293؛ محمد بن مسعود، عیاشی، كتاب التفسير، ج‏1، ص 155)

امام باقر(ع) نیز در این باره فرمودند: «کسانی که به بدهکار در سختی قرار گرفته فرصت می‌دهند تا زمان آسان شدن پرداخت بدهی، در قیامت از زیر عرش خداوند با چهره و لباس‌های نورانی و... مبعوث می‌شوند.» (محمد بن مسعود عیاشی، كتاب التفسير، ج‏ 1، ص 155) و امام صادق(ع) آن را یک غنیمت و حرکتی شتابانی به‌سوی پاداش الهی بیان کرده است.» (محمد بن یعقوب کلینی، الكافی، ج‏ 7، ص 174)

امام صادق(ع) درباره ارزش این کار نیز فرمودند: «روزی رسول خدا(ص) بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای خدا، بر پیامبرانش درود فرستاد و فرمود: ای مردم، حاضران به غایبان برسانند که هر کس بدهکار ناتوان از پرداخت را مهلت دهد برای او نزد خدا در هر روز، صدقه‌ای به اندازه مالش هست تا هنگامی که آن را دریافت کند.» (محمد بن یعقوب کلینی، الكافی، ج‏ 7، ص 293؛ محمد بن مسعود عیاشی، كتاب التفسير، ج‏ 1، ص 155)

رعایت حق طلبکار

رعایت حق همکیش و برادر ایمانی طلبکار نقش مهمی در اعتمادسازی، انگیزه و رغبت افراد متمکن در قرض دادن به دیگران دارد و در حاکمیت بخشی فضای آرامش و امنیت در حوزه اقتصادی مؤثر است، از همین رو در آموزه‌های دینی تأکید شده است که باید بدهکار مواردی را در حق طلبکار رعایت کند، یکی از این موارد تلاش برای پرداخت بدهی است؛ بدهکار در تعامل با طلبکار باید بداند بنابر فرموده امام صادق(ع) قرض و بدهی به دیگران به عنوان امانت است. (محمد بن یعقوب، کلینی، الكافی، ج‏ 9، ص 586-587)

بدهکار باید قصد پرداخت آن را داشته باشد، چونان که امام سجاد(ع) فرمودند: «اگر قصد پرداخت داشته باشد در امان خداوند است و اگر قصد پرداخت نداشته باشد دزد خواهد بود. (محمد بن عل بن ی بابویه، الْمُقْنِع، ص375)؛ پیامبر اکرم(ص) نیز فرمودند: «بهترین شما کسانی هستند که قرض خود را به نیکوترین شکل پرداخت کنند.» (ابوالقاسم‏ پاينده، نهج‌الفصاحة، ص 465) و «خداوند با کسی  است که قرض نموده تا آن را پرداخت کند در صورتی که درمسیر ناپسندی هزینه نکرده باشد.» (محمدباقر مجلسى، بحارالأنوار، ج‏ 100، ص 144)

بدهکاری با شهادت در راه خدا هم، سر جای خود باقی خواهد ماند و کفاره و جایگزینی برای آن نیست مگر آنکه پرداخت شود یا درخواست بخشش از طلبکار صورت گیرد با اینکه اولین قطره خون شهید کفاره تمام گناهان او خواهد بود. (محمدباقر مجلسى، بحارالأنوار، ج‏100، ص 144)

امام  صادق(ع) فرمودند: «اگر کسی که قرض کند و قصدش بر پرداخت آن باشد از طرف خداوند دو فرشته محافظ برایش گماشته می‌شود تا در پرداخت قرضش  کمک نمایند و به هراندازه در قصد پرداخت آن کوتاهی نماید به همان اندازه از حمایت فرشتگان محروم خواهد شد.» (محمد بن علی ابن بابویه، من لا يحضره الفقيه، ج‏3، ص 183) و اگر توانایی بر پرداخت قرض را دارد ولی تأخیر اندازد ظلم کرده (محمد بن حسن حرعاملى، هداية الأمة إلى أحكام الأئمة(ع)، ج6، ص  216) و برای هر روز او گناه باج‌گیران است. (محمد بن حسن حرعاملى، هداية الأمة إلى أحكام الأئمة(ع)، ج6، ص 216)

از این رو گفته شده قرض گرفتن کراهت دارد ولی برای پرداخت آن باشد کراهتش کم شده و در صورت اضطرار از بین خواهد رفت، ولی براساس و مقدار نیاز خود قرض کرده و برآن اکتفا کند و (بداند) پرداخت آن واجب و باید برای آن تلاش کند و پرداخت قرض آن‌قدر اهمیت دارد که نماز او در اول وقت در صورت وسعت وقت برای اقامه آن صحیح نیست زمانی که طلبکار قرض خود را مطالبه کند. (حسن بن يوسف بن مطهر اسدى‌ علامه حلّى، قواعد الأحكام في معرفة الحلال و الحرام؛ ج‌2، ص102) و اگر توانایی بر پرداخت قرض را دارد ولی تأخیر انداخته و نپردازد ظلم کرده و بردن عرض(آبرو) و مجازات او بر طلبکار حلال است. (محمدبن حسن طوسی، المبسوط، ج 2، ص 277)

مورد دوم در رعایت حق طلبکار درخواست مهلت با خوشرویی است، اگر بدهکار هنگام فرارسیدن قرض خود با تنگنایی و مشکلاتی مواجه شده و نمی‌تواند قرض خود را بدهد ادب اقتضا می‌کند که باید در تعامل با طلبکار با اخلاق نیک و خوش‌رفتاری مهلت بخواهد تا او را از نگرانی در دریافت طلب و قرض خود بیرون آورد و اگر برای دریافت قرض خود حسابی باز کرده و برنامه‌ای گذاشته به‌هم نخورد. پیامبر خدا(ص ) فرمودند: «تأخیر بدهی از شخص بی‌نیاز، ظلم است و اگر نداری با خوشرفتاری او را راضی کنی و به نیکی مهلت بطلبی و با لطافت او را باز گردانی.» (حسن بن على‏ ابن شعبه حرانى، ص 268-267)

امام سجاد(ع) فرمودند: «اگر تنگدست بودى او را با گفتارى نيكو خشنود سازى و خيلى محترمانه از او تقاضاى مهلت نمایى و به شيوه‏اى كه همراه با لطف و مدارا باشد او را از خود بازدارى(تا رضایت برای مهلت دهد) و نابودى مالش را با  رفتار بد و نادرست خود جمع نكنى كه بى‏شک اين پستى و فرومايگى است.» (ابن شعبه حرانى، ص268)

نکته بعدی در رعایت حق طلبکار جلب رضایت اوست؛ بدهکاری که توانسته با راحتی از کسی قرض و مشکل خود را حل کند شایسته است در تعامل با طلبکار طوری رفتار کند که او را خوشحال کرده و انگیزه و زمینه‌های رغبت او را در پرداخت قرض به دیگران بیشتر کند، از این‌رو امام صادق(ع) فرمود: «بدهکار اگر تلاش کند که در تعامل با طلبکار طوری رفتار و او را خشنود کند از درود موجودات زمینی و دریایی بهره‌مند خواهد شد، ولی اگر از ناخشنود باید و ملامت کند، خداوند در هر روز و شبی فردی ستمگر می‌نویسد.» (محمد بن حسن حرعاملی، الفصول المهمة في أصول الأئمة، ج‏2، ص 264)

مورد دیگر در رعایت حق طلبکار، پرداخت بهتر و بیشتر است؛ آیا بدهکار در تعامل با طلبکار می‌تواند از باب تشکر و سپاسگزاری بیش از مقدار و مبلغ دریافتی قرض و بهتر آن را به طلبکار بپردازد؟ روایات مختلفی از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: اگر هیچ‌گونه شرطی صورت نگرفته باشد. (محمدبن یعقوب کلینی ،الكافي، ج‏10، ص348) از سوی گیرنده با رضایت قلبی، چیزی را بیش از مقدار قرض، چه نقود باشد یا جنس، با وزن بیشتر و با کیفیت بالاتر باشد حرام نیست، بلکه مستحب است. (سید روح الله موسوی خمینی، رساله توضيح المسائل، ص406)

موضوع دیگری در تعامل با بدهکار این است که اگر قرض دادن جنسی مانند نان یا گردو، کوچک و بزرگی در آن‌ها مطرح است و در پرداخت و پس دادن آن‌ها هم چنین اتفاقی می‌افتد چه حکمی دارند؟ در روایتی از امام صادق(ع) سؤال شد، نانی که از همسایه قرض می‌کنیم بعد در زمان پس دادن نانی کوچک‌تر یا بزرگتر می‌دهیم یا شصت یا هفتاد گردو قرض می‌کنیم و در آن‌ها کوچک و بزرگ وجود دارد. حکم اینها چیست؟ پاسخ دادند که مانعی ندارد. (محمدتقى بن مقصود على‏ مجلسى، روضة المتقين فی شرح من لا يحضره الفقيه، ج‏ 6، ص 538)