شرح صدر و صبر؛ دو مؤلفه معلم نمونه

برخلاف نظر برخی که معتقدند معلم بودن می‌تواند کار آسانی باشد، باید بدانیم که معلمی شغل انبیا و جبرائیل است و اولین معلم این جهان هستی خدای متعال است؛ همان‌گونه که خداوند در قرآن، در سوره الرحمن می‌فرماید: «الرحمن، علم القرآن». در بسیاری از آیات و روایات شاهد حقوق معلم و متعلم هستیم و این خود حاکی از اهمیت و قداست معلمی است. البته که نمی‌توانیم بگوییم این یک شغل است، زیرا آنچنان با ارزش و والامرتبه است که هیچ توصیفی نمی‌توان برای آن داشت، زیرا معلمان با روح و جسم انسان‌ها سر و کار دارد و اثر تربیت یک انسان ممکن است تا مدت‌ها روی جامعه تأثیر بگذارد چه بسا که این تأثیر مثبت و چه بسا منفی باشد.

از این‌رو، خبرنگار ایکنا از قم به سراغ سکینه آخوند، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم رفت تا از این معلم کلام الهی در خصوص شاخصه‌های معلم قرآنی بپرسد که در ادامه متن این گفت‌وگو تقدیم مخاطبان می‌شود.

ایکنا - به‌عنوان یکی از اساتید برجسته و ممتاز در زمینه تفسیر قرآن کریم، از نظر و دیدگاه قرآن و اهل بیت(ع) درخصوص شغل معلمی بفرمایید.

در قرآن آمده است که «وَعَلَّمَ ءَادَمَ ٱلأَسمَآءَ کُلَّهَا» یعنی اولین معلم خداوند است، خداوند بود که تمام آن چیزی که نیاز بود تا حضرت آدم به‌عنوان یک انسان بداند به وی آموخت؛ خداوند در جای دیگری درباره پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «وَیُعَلِّمُهُ ٱلکِتَابَ وَالحِکمَةَ»، خداوند او را برانگیخت تا تلاوت کتاب را بر عهده بگیرد و تزکیه کند و بعد تعلیم کتاب و حکمت کند؛ و سومین گروه از معلمان که در قرآن کریم از آن‌ها نام برده شده است، علما هستند. «الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ؛ آنان که تبلیغ رسالت خدا کنند و از خدا می‌ترسند و از هیچ کس جز خدا نمی‌ترسند و خدا برای حساب به تنهایی کفایت می‌کند.» کسانی که رسالت‌های خداوند را تبلیغ می‌کنند و به نوعی جایگاه معلم دارند. پس معلمی شغل انبیاست و معلمی تالی تلو پیامبران است.

قرآن در بسیاری از آیات به بحث علم، تعلم و تعلیم اشاره کرده است، در بعضی از آنها به جایگاه معلم اشاره کرده و کسانی می‌دانند و عمل می‌کنند. به‌عنوان نمونه خداوند در قرآن مجید می‌فرماید: «هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ؛ آيا كسانى كه مى‏‌دانند و كسانى كه نمى‏‌دانند يكسانند.» به نوعی استفهام انکاری است و درواقع کسانی که می‌دانند و عمل می‌کنند با کسانی که نمی‌دانند، مساوی نیستند.

پیامبر اکرم(ص)، معلم جهان بشریت در خصوص جایگاه و منزلت معلم می‌فرماید: «خدایا معلمان را بیامرز، عمر طولانی به ایشان عطا فرما و کسب و کارشان را مبارک گردان.» هنگامی که امام حسین(ع) معلم قرآنی را برای آموزش قرآن به فرزند خویش گرفت به پاس احترام و قدردانی آموزش سوره حمد به فرزندش، هزار دینار به او بخشید و کسانی بر ایشان خرده گرفتند که حضرت فرمود: «این پاداش کجا و ارزش واقعی تلاش و آموزش او کجا.»

ایکنا - نقش معلم در رشد معنوی و تربیت انسان چیست؟

اولاً معلم باید برای خدا کار کند. آموزش، تربیت، اعمال، نشست و برخاست او برای خدا باشد و به عبارتی خودش عمل کند یعنی اعمال و رفتار و نیت خودش برای خدا باشد بعد می‌تواند این معنویت را به جامعه و به متعلمان منتقل کند. اینکه توقع داشته باشیم جامعه پیشرفت معنوی پیدا کند بدون اینکه معلمان و استادانش خودسازی داشته باشند شاید این توقع، توقع بی‌جایی است. یعنی من معلم باید از خودم شروع کنم و عقایدم را با اسلام تطبیق بدهم بعد آن تعهد اخلاقی را به جامعه دانش‌آموزی منتقل کنم. اصل مطلب هم همین است.

 وقتی خداوند ویژگی پیامبر(ص) را بیان می‌کند و یکی از اهداف رسالت را مطرح می‌کند، می‌فرماید: «رسولا یتلو علیکم آیات الله مبینات لیخرج الذین آمنوا و عملوا الصالحات من الظلمات الی النور»؛ پیامبر کسی است که از ظلمت به نور خارج کند و این می‌تواند به واسطه‌ تلاوت الهی و یا تعلیم تزکیه باشد. پس معلم نقش بسیار مؤثری مانند انبیا دارد که با دلسوزی خویش و با آن نقش سرپرستی که دارد، افراد را از ظلمت رهایی ببخشد.

ایکنا - ویژگی‌های شاگرد خوب را بفرمایید.

یک شاگرد خوب و نمونه کسی است که مطلب را خوب یاد می‌گیرد، اما جا دارد که مطلب را از نگاه معصومین(ع) ذکر کنم، شخصی نزد حضرت رسول خدا(ص) مشرف می‌شود و عرض می‌کند که علم چه حقی به ما دارد؟ حضرت می‌فرماید: «سکوت و توجه داشتن به آن، خوب آن‌را حفظ کند، به آن عمل کند و آن‌را منتشر کند.»؛ و یا روایتی از حضرت سجاد(ع) داریم که وقتی پرسیدند یک متعلم نمونه چه کسی است فرمودند: «کسی است که استاد را احترام کند، حرمت کلاس را نگه دارد، روبه استاد بنشیند و خوب گوش کند، صدایش را به استاد بلند نکند و در سخن گفتن در استاد پیشی نگیرد، در کلاس صحبت نکند و در نزد کسی از استاد بدگویی نکند و گرچه کسی در نزد او از استاد بدگویی کرد او از استاد دفاع کند.» به این معنا که آبروداری کند.

ایکنا - شما از چه روش‌هایی برای صریح و روشن بیان کردن مطالب استفاده می‌کنید؟

 اصل تعلیم و تربیت کار آسانی نیست و یک مسئولیت دشواری است که هرکسی توان قبول این مسئولیت را ندارد. ارتباط گرفتن با متعلم‌های متفاوت با روحیات متفاوت شرح صدر و صبر بسیار زیادی می‌خواهد. در تاریخ هم شاهد این بوده‌ایم هنگامی که حضرت موسی مأمور اصلاح و تربیت فرعون شد احساس کرد که بار بسیار سنگینی بر دوش وی است و اینجا بود که از خداوند درخواست کرد «رب اشرح لی صدری و یسرلی امری» واقعاً ارتباط گرفتن با متعلمانی که معاصر هستند و از لحاظ‌های مختلف بابت تفاوت نسل با معلم تفاوت دارند ظرفیت روحی بالایی می‌خواهد.

در رابطه با اخلاص عمل هم باید بگویم، هر عملی نیاز به خلوص نیت دارد و عملی که بدون نیت تقرب الی الله باشد به نوعی ارزش ندارد. «فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا» پس انسان برای اینکه به لطف و رحمت خداوند برسد باید اعمالش را با خلوص نیت انجام دهد.

امام صادق(ع) فرمودند: «معلم به‌خاطر اجر و مزد و پاداش درس نمی‌دهد بلکه خلوص نیت دارد؛ و همچنین پیامبران نیز در ازای تعلیم و تربیت چشم‌داشتی برای اجر و پاداش نداشتند، اما اگر هدیه‌ای به آنها تعلق می‌گرفت، آنها را قبول می‌کردند.»

ایکنا - رابطه استاد و شاگردی از دیدگاه قرآن کریم به چه نوع است؟ 

اسلام و قرآن و روایات معلم را به‌عنوان پدر معرفی می‌کنند؛ پدر معنوی. پدران تو معلمانی هستند که به تو دانش می‌آموزند مثل رابطه فرزند و پدر. حالا وظیفه فرزند در قبال پدر خود چیست، پس همان‌ها را نیز باید در برابر معلم خود باید انجام داد و معلم هم از لحاظ معنوی باید تعلیم و تربیت و دلسوزی را برای متعلم خویش به ارمغان بیاورد؛ بنابراین از آنجایی که متعلم از تدریس و رفتار و کردار معلم الگو می‌گیرد باید سعی شود از معلمین خوبی برای یادگیری بهره برد. همانطور که در تفسیر آیه «فلینظر الانسان الی طعامه» از امام باقر(ع) نقل شده است که منظور از طعام در این آیه انسان باید به علمش نگاه کند که ببیند از چه کسی می‌گیرد، چراکه این مسئله نیز حائز اهمیت است که از چه کسی علم را دریافت می‌کند.

ایکنا - به نظر شما شهید مطهری چه رویکردی در نظام آموزشی خویش پیاده کردند که اسم ایشان چنین مانا در اذهان شده است؟

حضور متفکران بزرگ یکی از عوامل مؤثر بر تحولات اساسی در تعلیم و تربیت در قرن حاضر است که یکی از آنها آیت‌الله مطهری بوده است. شهید مطهری از دانشمندانی هستند که همچنان اسم‌شان ماندگار است. یک نکته مهمی که در بحث تعلیم و تربیت در نظر شهید مطهری می‌توان مطرح کرد پرورش قدرت عقلانی است که محور اندیشه‌های تربیتی این استاد فرزانه است. به چه معناست؟ به این معناست که در مسائل مختلف تفکر عمیق داشته باشیم. با استفاده از روش‌های عقلانی در حل مسائل اقدام کنیم و این را به متعلمان یاد بدهیم؛ بهترین مؤلفه برای تربیت اسلامی حتی در عصر حاضر، رشد قدرت عقلانی را در متعلم پرورش دهیم که به نوعی بتواند در همه امور فردی و اجتماعی خود پیاده‌سازی کند؛ بنابراین همین‌جا جا دارد که ارزش مقام این شهید بزرگوار را بدانیم.