آموزه‌های اخلاقی قرآن، میان‌فرهنگی است

به گزارش ایکنا، مریم صانع‌پور؛ استادیار زبان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی 15 فروردین ماه در نشست علمی «اخلاق مسالمت در قرآن» که از سوی انجمن علمی معارف دانشگاه شهید بهشتی و آکادمی اخلاق‌پژوهی روشمند برگزار شد، گفت: بازخوانی آیات قرآن کریم با محوریت مفاهیم اخلاقی نشان می‌دهد علاوه بر آموزه‌های اخلاقی مؤمنانه که براساس عقل مولوی شکل گرفته‌اند مجموعه‌ای از آموزه‌های اخلاقی هم در معرض استفاده عموم مردم قرار داده شده است تا ارتباطاتی مسالمت‌آمیز را در بین افراد و جوامع مختلف برقرار کند که از آن می‌توان به عنوان اخلاق این‌جهانی نام برد که مبتنی بر عقل مشترک انسان‌ها است.

وی با بیان اینکه این آموزه‌ها، آموزه‌های اخلاقی میان‌فرهنگی است زیرا موجب همگرایی و مسالمت جهانی می‌شود، ادامه داد: مفاهیم اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی با استفاده از واژه ناس در قرآن صورت‌بندی شده است زیرا قرآن جهان‌شمول و زمان‌شمول است و مصالح همگان را تعیین می‌کند. قرآن کریم فرموده است: وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ. این آیه بر جهان‌شمولی و زبان‌شمولی تاکید کرده است.

صانع‌پور با بیان اینکه آموزه‌های اخلاقی قرآن کریم مبتنی بر فطرت مشترک انسانی است تا صلح و امنیت جوامع مختلف را تضمین کند، اظهار کرد: قرآن کریم در این باره فرموده است: وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ. همچنین این آموزه‌ها مبتنی بر رحمت فراگیر است تا زیست اخلاقی را در جهان تحقق ببخشد؛ آنجا که فرمود: وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ؛ این آموزه‌ها وحدت‌گستر است تا زمینه اتحاد میان جوامع مختلف را بر مبنای اشتراکات انسانی فراهم کند لذا فرموده است: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ.

استادیار زبان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه ویژگی دیگر آموزه‌های اخلاقی قرآن کریم، استدلال‌محوری آن است و عقول همه انسان‌ها را به رسمیت شناخته است، تصریح کرد: این کار سبب هم‌افزایی فرهنگی میان جوامع مختلف خواهد شد لذا فرموده است: فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُوالْأَلْبَابِ. همچنین ویژگی دیگر این است که انسان بما هو انسان را تکریم کرده است تا تبعیض را بین جوامع بشری از بین ببرد لذا فرموده است: وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا؛ ویژگی دیگر آن هم عدالت‌محوری است تا به بهانه‌های نژادی، جنسیتی و عقیدتی ظلم بر گروه و انسانی صورت نگیرد لذا فرموده است: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ.  

وی با اشاره به صورت‌بندی مفاهیم اخلاقی قرآن کریم در سطوح انسان‌شناسی، زیست اخلاقی و اصول اخلاقی، بیان کرد: اولین مبنای انسان‌شناسانه اخلاق مسالمت، وجود فطرت مشترک همه انسا‌ن‌ها در طول تاریخ و عرض جغرافیا است؛ این اشتراکات فطری و ذاتی با سنن مختلف و تغییرپذیر جوامع متکثر انسانی در تعارض نیست. قرآن با امت واحده خواندن همه افراد بشر از این وحت ذاتی سخن می‌گوید و براساس کلیدواژه ناس، آئین جهانی از قرآن برداشت می‌شود که قواعدی حداقلی را هماهنگ با فطرت انسان‌ها مطرح می‌کند.

صانع‌پور با بیان اینکه دومین مبنای انسان‌شناسانه اخلاق مسالمت در قرآن، به رسمیت شناختن همه انسان‌ها و فرعی تلقی‌نکردن غیرمسلمین است لذا قرآن کریم را مایه هدایت برای عموم مردم برشمرد، تصریح کرد: قرآن کریم فرموده است: هذا بیان للناس. چون خدای متعال از روح خود در کالبد همه انسان‌ها دمیده است به همین دلیل آنان را گرامی می‌دارد و با تعبیر یا ایها الناس پیام‌های جهانی به همه ابلاغ کرده است از جمله فرموده است: وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ. توجه به این مبنای انسان‌شناسانه مانع از تبعیض نژادی، جنستی و طبقاتی، دینی و فرهنگی می‌شود و علاوه بر مخاطبان مؤمن، مخاطب عام را هم دعوت به خواندن قرآن می‌کند.   

تفاوت عامل پیوند بشر است

استادیار زبان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اظهار کرد: مبنای دیگر انسان‌شناسانه، برادری و برابری تکوینی انسان‌ها است که مستلزم مساوات حقوقی آنان در همه جوانب حیات اجتماعی است. آیه 13 سوره حجرات عموم بشر را به تشکیل یک جامعه واحد، منسجم، عادلانه و نوع‌دوستانه دعوت می‌کند لذا فرموده است: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ؛ زیرا همه انسان‌ها با هر نژاد و زبان و رنگی از حقوق انسانی برابر برخوردار هستند و اینکه هر فردی از جوامع انسانی استعدادهای خاصی دارند که بهره‌مندی از آن موجب تکامل است.

وی افزود: قرآن کریم تفاوت را عامل جدایی نمی‌داند بلکه آن را عامل پیوند ابناء بشر دانسته است و به این ترتیب با کاربرد واژه ناس، جامعه جهانی را ترسیم می‌کند که شهروندانش از حقوقی برابر برخوردار هستند چون فرزندان یک پدر و مادر هستند تا بتوانند در کمال امنیت و آرامش، استعدادهای گوناگون خود را به فعلیت برسانند تا همه ابعاد وجودی آنان بارور شود.

اهمیت اعتدال

وی اضافه کرد: مبنای دیگر انسان‌شناسانه اخلاق مسالمت، اعتدال‌گرایی ذاتی همه انسان‌ها است که قرآن کریم از آن با واژه «حنیف» یاد کرده و آن را دین حنیف نامیده است. فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا ۚ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا ۚ لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ؛ حنیف به اعتدال‌گرایی نوع بشر اشاره دارد که تنوعات تاریخی و جغرافیایی و نژادی و ... در آن تاثیری ندارد. اعتدال‌طلبی انسان همواره او را به نیکی دعوت کرده و از شر باز می‌دارد و افق عدالت و احسان را در خود شمول می‌بخشد تا روابط انسان‌ها با همدیگر متعادل شود. قرآن کریم فرموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ؛ این آیه مردم ار در عین تکثرات به مشترکات انسانی و فطری فراخوانده است تا از اعتدال بیرون نروند.

وی با بیان اینکه آزادی انتخاب و استقلال رای از  دیگر مبانی انسان‌شناسانه اخلاق مسالمت است، اضافه کرد: اراده آزاد یکی از صفات ذاتی خداست که به جانشنین او در روی زمین یعنی انسان اعطا شده است؛ لذا فرموده است: وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ ۗ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ؛ لذا پیامبر(ص) به تذکر و اطلاع‌دادن و آگاهی مامور شده است تا مردم نه از روی اجبار بلکه آزادانه طریق صحیح زندگی را انتخاب کنند؛ قرآن کریم فرموده است: وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ؛ در این ایه خداوند سلب اختیار را نکوهش کرده است زیرا باعث خروج آنان از دایره انسانیت است در حالی که مؤمن نبودن انسان را از دایره ایمان خارج می‌کند و انسان نبودن از مؤمن نبودن بدتر است لذا فرمود: ما انت علیهم بجبار؛ قاعده قرآنی لا اکراه فی الدین سنت لایتغیر است.  

استادیار زبان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه مبنای دیگر انسان‌شناسانه اخلاق مسالمیت استدلال‌گرایی مبتنی بر عقلانیت حق‌جویانه است، گفت: خدا آموزه‌های اعتقادی انسان را به صورت برهانی و استدلالی مطرح کرده است تا انسان پس از تفکر و تعقل با اراده آزاد خود آن را بپذیرد لذا فرموده است: يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ. در چنین فضایی خداوند از تعامل اندیشه‌ها سخن گفت و فرموده است: فَبَشِّرْ عِبَادِ ... . آیه 31 توبه هم که از جزم‌گرایی کورکورانه نهی و فرموده است: اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَٰهًا وَاحِدًا ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۚ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ؛ یعنی کسانی را که از احبار و رهبان تبعیت می‌کنند سرزنش کرده است.

وی افزود: واژه ناس در آیه 150 سوره بقره هم تصریح کرده است که همه مردم جهان فارغ از دین و آئینشان استعداد تکوینی نسبت به راه‌های هدایت دارند لذا فرموده است: إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَىٰ مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ ۙ أُولَٰئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ. یعنی کسانی که بینات را کتمان کنند مورد لعنت خدا و لاعنون هستند.

زمینه‌های اخلاقی مسالمت

صانع‌پور با اشاره به زمینه‌های اخلاقی مسالمت در قرآن کریم، گفت: اولین زمینه، تکریم انسانیت است؛ قرآن در تکریم انسان بما هو انسان تا جایی پیش رفته است که اماته و احیای یک فرد را بدون قید جنسیتی و فرهنگی مساوی با اماته و احیای همه انسان‌ها دانسته است لذا فرموده است: مِنْ أَجْلِ ذَٰلِكَ كَتَبْنَا عَلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا ۚ وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَٰلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ. چون انسان کرامت ذاتی دارند و حیات خود را از خدا گرفته‌اند لذا تعدی به یک فرد به منزله تعدی به آن حقیقت انسانی است.

وی تاکید کرد: علت ارزش ذاتی انسان این است که خدا همه اسماء را به آدم آموخت که حتی فرشتگان از فراگیری آن ناتوان بودند. به تعبیر دیگر مجموعه استعدادهای انسانی، انسانیت واحدی ایجاد می‌کنند که قرار است جانشین خدا بر روی زمین باشد و به تعبیر محی الدین عربی، گوناگونی انسان‌ها مظهر اسماء متنوع خداوند است که در جوشن کبیر آمده است و استعداد انسان‌ها مظهریت از اسماء الهی دارد لذا وحدت آنان تجلی وحدت جمعیه اسماء خداوند است.