جمع‌ بین دین‌مداری و تقوا‌؛ پیام اصلی سوره حجرات

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست چهارم از سلسله نشست‌های تدبر در سوره مبارکه «حجرات»، که مدرسه دعا و فقه حکومتی وابسته به مجمع مدارس دانشجویی قرآن و عترت (ع) دانشگاه تهران آن را برگزار می‌کند، عصر روز گذشته یکشنبه 26 شهریور با سخنرانی هانی چیت‌چیان؛ کارشناس و مدرس قرآنی در مسجد کوی دانشگاه تهران برگزار شد.

بیشتر بخوانید؛

• شرح احوال کسانی که نظر خود را ارجح بر سخن پیامبر(ص) دانستند
• تفاوت میان مؤمن و مسلم
• تأکید قرآن بر مطیع بودن انسان از راه شناخت و معرفت

در این جلسه چیت‌چیان با اشاره به اینکه سُوَر قرآن معمولاً به دو سور مکی و مدنی تقسیم می‌شوند، گفت: این مکی یا مدنی بودن سوره‌های قرآن بیشتر ناظر بر این مسئله است که محتوای آیات به لحاظ موضوعی با یکدیگر متفاوت است؛ یعنی اغلب متأثر از ویژگی قبل و بعد از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه هستند.

وی ربیع‌الاول، آغاز هجرت پیامبر از مکه به مدینه دانست و گفت: با توجه به زمانی که در آن قرار داریم بی‌مناسبت نیست که پیرامون این موضوع و مکی و مدنی بودن آیات قرآن مجدد صحبتی صورت گیرد و باید اشاره به این مطلب کنم که سوره‌های مدنی یعنی سوره‌های پس از هجرت، زمینه‌ساز تشکیل حکومت دینی‌اند و از نظر محتوایی و زمانی می‌توان آنها را به چهار دسته تقسیم کرد.

تقابل حاکمیت اسلام با حاکمیت کفر؛ موضوع دسته دوم سوره‌های مدنی

این کارشناس قرآنی تصریح کرد: برخی از این سوره‌ها بر شکل‌گیری حکومت دینی دلالت دارند همچون سوره‌های مبارکه «نحل»، «بقره» و «آل عمران» و در دسته دوم با سوره‌هایی روبرو هستیم که حکومت اسلامی را در تقابل با حاکمیت کفر قرار می‌دهند؛ همچون سوره‌های «انفال» و «محمد».

وی به دسته سوم و چهارم سوره‌های مدنی اشاره کرد و گفت: در دسته سوم سوره‌هایی قرار دارند که به دوران شکوفایی حکومت دینی دلالت دارند، همچون سوره‌های مبارکه «حدید» و «حشر» و «حج» و دسته چهارم محتوایی دارند که تثبیت حکومت دینی را به اثبات می‌رسانند که البته از این رهگذر به آسیب‌شناسی حکومت دینی و موانع بر سر راه تثبیت حکومت دینی هم اشاراتی دارند که در این دسته می‌توان به سوره‌های «توبه» و«مائده» اشاره کرد.

چیت‌چیان افزود: چون بحث پیرامون سوره حجرات است، لذا باید به این مسئله تأکید کنم که سوره حجرات در دسته‌بندی سوم سوره‌های مدنی قرار می‌گیرد که ناظر بر شکوفایی، گسترش حکومت دینی و تنوع روابط میان مردم در جامعه دینی دارد که در این نشست قصد داریم با توجه به مطالب گفته شده در جلسات پیشین جمع‌بندی در مورد این سوره داشته باشیم.

حرف اصلی سوره «حجرات» تأکید بر جایگاه رفیع رسول خداست

وی تصریح کرد: اگر به یاد داشته باشید در جلسات پیش صحبت از این به میان آمد که حرف اصلی سوره حجرات، خدا و رسول و جایگاه رفیع رسول به عنوان رئیس جامعه دینی و اسلامی بود که مکرر در این مورد صحبت به میان می‌آمد که مبادا امت اسلامی در کار، سخن و تصمیمات، از ایشان سبقت و پیشی بگیرند.

این کارشناس قرآنی گفت: پس نخستین موردی که این سوره به آن اشاره دارند مرجعیت و جامعیت رسول خدا و شأن و جایگاه او در رأس جامعه اسلامی است که نکته‌ای که بر این اساس به ذهن متبادر می‌شود اینکه نظر رسول خدا پیرامون هر امری در جامعه اسلامی، مقدم بر نظر سایرین است.

چیت‌چیان ادامه داد: باید به این نکته اشاره کنم و آن اینکه تقدم نظر رسول خدا به این معنی نیست که مردم فاقد رأی و نظر هستند، بلکه به قول امروزی، آنها هم صاحب تریبون هستند، اما محوریت و مرجعیت در تصمیم‌گیری‌ها با رسول خداست یعنی ایشان فرصت برای ایراد نظر مردم را نیز فراهم می‌آورند و شاید رأی و نظر نهایی صادره از جانب ایشان حتی برایند رأی و نظر و شور و مشورتی باشد که با سایر مردم نیز دارد، اما به هر حال فصل‌الخطاب صحبت‌های پیامبر است، دلیل هم اینکه به هر حال در میان اصوات منتشر شده از سوی مردم، نظراتی هم هست که ممکن است از سوی برخی انسان‌های فاسق و منافق مطرح شود که تکیه بر آنها اساساً مناسب حال و روز جامعه مسلمین نیست.

ضرورت خنثی‌سازی حرف فاسق و منافق با ادله متقن و صریح

این مدرس قرآنی گفت: در این چندصدایی که خاصیت جامعه اسلامی است، مرجعیت با رسول خداست و فصل‌الخطاب از جانب ایشان طرح می‌شود، باید تمام توجهات به این مسئله باشد تا قول و نظر درست از نادرست تمییز داده شود؛ پس ما نباید حتی به فرض اینکه فاسقی حرف و سخنی داشته باشد، قول و نظر او را اصطلاحاً در نطفه خفه کنیم بلکه باید مجال برای نظردهی او فراهم شود، اما با ادله متقن و صریح، رأی و نظر او را خنثی کنید.

چیت‌چیان تأکید کرد: گاه در این مورد صحبت می‌شود که وقتی در جامعه اسلامی فضا برای ارائه نقطه‌نظرات فراهم است، پس رأی و نظر سایرین نیز هم‌ردیف و هم‌عرض نظر رئیس جامعه اسلامی یعنی شخص پیامبر است در حالی که این طور نیست و اگر قرار بر هم سطح بودن باشد که آن زمان فصل‌الخطاب بودن رأی و نظر پیامبر معنی پیدا نمی‌کند بلکه صوت پیامبر فراتر و مافوق صوت همگان در جامعه است و اوست که باید حرف و تصمیم نهایی را بزند و اتخاذ کند، چرا که فرقی است میان قول رسول خدا با سایر مردم و ایشان هر چه که می‌گوید و بیان می‌کند، قول و نظر خداست.

وی با اشاره به اینکه قائل شدن چنین جایگاه و مرتبه رفیعی برای رسول خدا نیازمند یک ایمان قلبی است، گفت: برخی از سر استدلال و منطق‌های دنیوی داشتن این حق را از پیامبر اکرم(ص) سلب می‌کنند و برای ایشان هم به همان میزان خود و در سطح و ردیف خود رأی و نظر قائلند که در آن صورت است که مشاهده می‌کنید هم در عصر پیامبر و هم در اعصار بعدی و عصر حاضر گروهی چون آنچه از جانب پیامبر نقل شده است بر منطق آرای مادی و دنیوی می‌سنجند، لذا برای آن هم میزانی برابر با رأی و نظر خود قائلند و گاه حتی نظر خود را ارجح دانسته و نظر پیامبر را مطرود می‌دانند.

آسیب بی‌تفاوتی امت به شکوفایی حکومت اسلامی 

چیت‌چیان تأکید کرد: همانطور که در جلسات پیشین هم مطرح شد یکی از ویژگی‌های جامعه اسلامی در راستای آنچه که سوره حجرات و سایر سوره‌های مدنی در جهت شکوفایی جامعه اسلامی به آن اشاره دارد، بی‌تفاوت نبودن امت اسلامی نسبت به امور جاری میان خودشان است؛ مصداق این امر اختلافی است که میان دو دسته از جامعه اسلامی به وقوع می‌پیوندد و این سوره به آن اشاره دارد و می‌گوید که نخستین وظیفه آن است که میانشان میانجی برای صلح باشید که البته این امر نیز باید با رعایت عدالت باشد و طبق توصیه‌ای که شده است در میان این دو ابتدا حق مظلوم ستانده شده و پس از آن میانشان صلح برقرار شود.

وی افزود: چون راهی که این سوره در حال نشان دادن آن به ما برای نیل به سوی شکوفایی جامعه اسلامی است لذا یکی دیگر از توصیه‌هایی که دارد، ارتباط شایسته و درخور شخصیت امت اسلامی با یکدیگر است؛ توصیه به اینکه همدیگر را با اسامی نیکو خطاب قرار داده و در جهت تمسخر یکدیگر برنیامده، چرا که در غیر این صورت اگر توبه نکند در حق برادر دینی خود ظلم کرده است و در ادامه از آن طرف هم می‌گوید نسبت به یکدیگر بدگمان و بددل نباشید، چرا که بسیاری از این گمان‌های بد، گناه است.

این کارشناس قرآنی گفت: از جمله نکات خیلی مهمی که این سوره به آن اشاره دارد و به آن گوشزد  می‌کند، آسیب عدم تحقیق در مورد خبری است که اتفاقاً ممکن است از جانب انسان‌های فاسق و منافق در جامعه اسلامی نشر پیدا کند و می‌گوید که مبادا شما این خبر را چشم و گوش بسته بپذیرید و اشاره به یک خبر نادرست در صدر اسلام دارد که بدون هیچ مداقه‌ای موجب جنگ و نزاع میان دو قبیله شد و لذا تحقیق و دریافت صحت و سقم اخبار در جامعه اسلامی یکی از تأکیدات این سوره مبارکه است.

وی گفت: گاه این خبر در حد یک خبر فردی است که شاید حتی در صورت عدم تحقیق خسارت آن متوجه فرد یا حتی خانواده او شود اما گاه انتشار یک خبر نادرست همانطور که اشاره شد، جمعی از جامعه اسلامی را درگیر هم می‌کند و مداومت در آن نوعی دودستگی و نفاق و عدم انسجام و اتحاد میان جامعه اسلامی به وجود می‌آورد که جبران این امر یا خیلی سخت و با مرارت فراوان است یا حتی غیر ممکن خواهد بود.

تقوای الهی خصوصیت بارز جامعه دین‌مدار

چیت‌چیان یکی دیگر از خصوصیت جامعه دین‌مدار که رو به شکوفایی و تکامل است میل آنها به تقوای الهی دانست و گفت: در بخشی از آیات این سوره مبارکه اشاره به این مطلب شده است که قرار بر این است تا مردم در قبایل، شعوب، قومیت یا حتی امت تعریف شوند که هر کدام از آنها با توجه به تنوع سلایق، نوع فرهنگ، سبک زندگی یا هدفی که در زندگی برای خود متصور هستند، تفاوت‌هایی دارند و قرآن هم می‌فرماید که اتفاقاً ما خودمان شما را در این تقسیم‌بندی و تنوع دیدگاه آفریدیم اما شرط لازم برای پذیرش چنین آرایش اجتماعی، داشتن تقوای الهی است و کسی در پیشگاه الهی مقرب‌تر است که تقوای بیشتری داشته باشد و البته این تقوا باید مصادیقی داشته باشد و فرد لازم است برای نشر این فرهنگ در جامعه تلاش کرده و ارزش‌سازی کند.

وی اظهار کرد: برای رسیدن به این اصل مهم یعنی تقواپیشگی که لازمه رسیدن یک جامعه اسلامی به سعادت و عاقبت‌بخیری است نیاز به این داریم که فراتر از آن قبایل، شعوب، قومیتی که مردم در ساختارهای اجتماعی خرد و کلان خود به آن قائل هستند، به یک ساختاری جامع‌تر هم قائل باشند و در اصطلاح یک جمع‌سازی را ملاک نظر خود قرار دهند تا بتوانند در آن رشد کنند و فرامین الهی را جامه عمل پوشانده و در مسیر و راستای منویات پیامبر به پیش بروند که اینجاست بحث تشکیل یک حکومتی مسلط بر همه این جمع‌های اجتماعی مطرح می‌شود.

این مدرس قرآنی در ادامه جمع‌سازی دین‌مدار و تقوامحور را پیام اصلی سوره مبارکه حجرات برشمرد و گفت: هر کسی که در هر عرصه‌ای چه اجتماعی، چه اقتصادی، چه سیاسی و فرهنگی و سایر حوزه‌ها به دنبال جمع‌سازی و ایجاد یک تشکل البته با مؤلفه‌های دینی و اسلامی است می‌توان سوره حجرات و اشارات و تأکیدات آن را مورد توجه قرار بدهد و براساس اصول مندرج در آن به تبیین و تدوین آئین‌نامه، اساسنامه یا هر منشوری که قرار است آن جمع بر مبنای آن به حیات خود ادامه دهد، مبادرت ورزد.

وی در پایان گفت: آنچه که در این جلسات پیرامون آن نکاتی گفته شد و اغلب هم به دسته‌بندی آیات یا تقسیم‌بندی آنها دلالت داشت، مباحث کلی بود که نیاز به بسط دارد و مصادیق آن باید با جزئیات بیشتری مبتنی بر تفاسیر مشهور استخراج شود تا مبنای کار برای ایجاد تشکل و جمع‌سازی‌های دین‌مدارانه قرار گیرد.