توصیه‌های امام سجاد(ع) برای انس با قرآن

براساس آیات و روایات، انس با قرآن کریم زمینه‌ساز تربیتِ افراد و جامعه مبتنی بر آموزه‌های وحیانی است. دستیابی به این هدف، نیازمند لوازم و مقدماتی است که فقدان آن‌ها می‌تواند نتیجه عکس برای انسان به همراه داشته باشد؛ لذا معصومان(ع) به این مهم توجه داشته و بیانات ارزشمندی را در این خصوص ایراد فرموده‌اند که از جمله آنها، دعای ۴۲ صحیفه سجادیه با عنوان دعای ختم قرآن است.

از منظر امام سجاد(ع) در دعای ۴۲ صحیفه سجادیه موسوم به دعای ختم قرآن، انس با قرآن کریم نیازمند لوازمی است که به شرط حصول آنها، آثار و نتایجی را هم در دنیا و هم در آخرت برای انسان به ارمغان می‌آورد که مهم‌ترین لوازم انس با قرآن شناخت اوصاف قرآن، شناخت آثار تبعیت از قرآن، علم به شرایط بهره‌مندی از قرآن، آشنایی با مقدمات انس با قرآن و نیز شناخت مفسران حقیقی قرآن یعنی پیامبر اکرم(ص) ائمه(ع) و پیروی از ایشان است. 

در این دعا، امام سجاد(ع) ویژگی‌های گوناگونی را برای قرآن بیان کرده است که «لزوم یاری گرفتن از خدا برای ختم قرآن» یکی از آنهاست و براساس کلام ایشان، ختم قرآن به مدد و توفیق الهی نیازمند است و این می‌تواند به‌عنوان یک شاخصه برای قرآن تلقی شود. ایشان همچنین وصف دیگری از قرآن در این دعا ارائه می‌دهند و آن «کتاب خدا» بودن است این عبارت در برخی آیات قرآن نیز مانند آیه ۱۴۱ سوره بقره، ۱۴۱ و ۴۵ فاطر بیان شده است. 

ویژگی‌های قرآن 

«نور هدایت» بودن و نزول قرآن به مثابه یک نور هدایتگر از اوصاف دیگر قرآن در این دعای شریف است. باید توجه داشت که نورانی بودن قرآن می‌تواند دو معنا داشته باشد اول آنکه معارف آن روشن و مصون از ابهام است و دوم، جوامع بشری را از هرگونه تاریکی اعتقادی و اخلاقی می‌رهاند و به صراط مستقیم می‌رساند. در واقع قرآن، چون از مبدأ نور نازل شده، هم در ذات خود روشن است و هم روشنگر دیگر اشیاست. 

از منظر امام سجاد(ع) در دعای ختم قرآن، «مهیمن» بودن ویژگی دیگر این کتاب آسمانی است که در لغت به معنای نگه دارنده، مراقب و حافظ و متولی و سرپرست است. برخی مفسران از جمله علامه طباطبایی قائلند که مهیمن بودن قرآن یعنی بر کتاب‌های نازل شده پیشین کامل‌کننده و متمم است.

قرآن «فرقان» حلال از حرام است یعنی حلال و حرام را از هم جدا می‌کند و مشخص کننده حد و مرز میان آنهاست. فرقان به معنى فرق گذارنده بین حق و باطل، ایمان و کفر، توحید و شرک، هدایت و ضلالت، اطاعت و معصیت و غیر این‌ها از جمله بین حلال و حرام است. قرآن براساس مضامین دعای ختم قرآن، همچنین «میزان عدالت» و عدم انحراف از حق و میزان وسیله سنجش و ارزیابی است که سبکی و سنگینی موزون با آن شناخته می‌شود. قرآن در آیه ۱۲ سوره شوری خود را میزان حق و قسط معرفی می‌کند براساس این آیه، قرآن معیار تشخیص درستی است. 

حضرت در این دعای ارزشمند صفات فراوان دیگری برای قرآن کریم بر می‌شمرند از جمله اینکه آن را تعیین‌کننده احکام الهی، کتابی برای استفاده انسان‌ها، وحی الهی بر رسول خدا، برهان قاطع خداوند و عامل نجات پیروان از گمراهی و هلاکت معرفی می‌کنند.

شناخت آثار پیروی از قرآن به مثابه یک فرمانده در زندگی می‌تواند در کیفیت مواجهه و انس با قرآن تأثیرگذار باشد لذا آثار تبعیت از قرآن توسط امام سجاد(ع) که داناترین مردم نسبت به قرآن است، در این دعا بیان شده است و ایشان قائلند که «شفا»، «هدایت» و «آگاهی» از جمله این آثار است.

شرایط بهره‌مندی از قرآن 

حضرت در این دعا به شرایط بهره‌مندی از قرآن کریم اشاره دارند و همچنین برخی مقدمات انس با قرآن را به ما می‌آموزند. درواقع، شناخت مقدمات و گام‌های اولیه در مواجهه و ارتباط با هر پدیده‌ای، در کیفیت ارتباط با آن تأثیرگذار است و از منظر امام سجاد(ع) برای انس با قرآن کریم باید توجه داشت که مصحف شریف کتابی از جانب خداوند است و لذا برای انس با آن نیز باید ابتدا از خدا طلب توفیق کرد. 

ایشان در جای‌جای دعای ختم قرآن مطالب ذیل را در تعامل با قرآن کریم از خداوند متعال طلب کرده‌اند: طلب یاری برای تلاوت قرآن، طلب فصاحت و بلاغت برای تلاوت قرآن، طلب رعایت حق قرآن، طلب قرب الهی به واسطه اعتقاد به آیات محکم، قرب الهی به واسطه ایمان به آیات متشابه، طلب قرب الهی به واسطه بینات روشن قرآن، طلب درک قلبی معارف قرآن، طلب درک شرافت و فضیلت قرآن، طلب درود بر پیامبر اکرم(ص)، طلب درود بر اهل‌بیت(ع)، طلب قرار گرفتن در زمره معترفان به وحیانی بودن قرآن، طلب قرار گرفتن در زمره مؤمنان به متشابهات قرآن و طلب قرار گرفتن در زمره متمسکان به قرآن، طلب پناه بردن از متشابهات به محکمات قرآن، طلب سکونت و آرامش در سایه قرآن، طلب هدایت یافتن به واسطه نور قرآن، طلب نورانیت از نور قرآن، و طلب نجستن هدایت در غیر قرآن.

از لوازم دیگر انس با قرآن در این دعا، شناخت مفسران حقیقی آن است. خود قرآن، پیامبر اکرم(ص) را مبین قرآن معرفی می‌کند. از آیاتی که شأن تبیینی پیامبر را درباره آیات قرآن بیان می‌دارد، آیه ۲۲ سوره نحل است. ایشان نیز امامان(ع) را همتای قرآن خوانده است که در این‌باره ادله فراوانی از جمله حدیث مشهور ثقلین که بر لزوم پیوند ناگسستنی قرآن و عترت(ع) دلالت می‌کند وجود دارد؛ بنابراین هیچ‌کس در فهم قرآن داناتر از پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) نمی‌تواند باشد و فهم آنان از قرآن بدون خطاست.

این حضرات از چند جهت در تفسیر قرآن و بیان معارف آن نقش اساسی دارند، زیرا تبیین معارف و معانی بطنی قرآن و نیز تأویل قرآن، بیان جزئیات و توضیح مطالب کلی قرآن مانند نماز، ذکر شأن نزول آیات، شیوه درست فهم قرآن مانند ارجاع آیات متشابه به آیات محکم و تفسیر قرآن به قرآن همه و همه در اختیار رسول خدا و ائمه معصومین(ع) است.

بر این مبنا امام سجاد(ع) در این دعا گزاره‌هایی را در خصوص شناخت مفسران حقیقی قرآن که از لوازم انس با قرآن است، بیان فرموده‌اند که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌شود: قرآن کریم وحی الهی بر پیامبر(ص) است که بر او نازل و علم عجائب قرآن نیز به ایشان الهام شده است. ائمه(ع) میراث‌داران علم تفسیر قرآن پیامبرند و همین علم حقیقی تفسیر قرآن، سبب برتری آنان بر دیگر مدعیان تفسیر قرآن است؛ در واقع پیامبر(ص) اقراء کننده آیات قرآن و اهل‌بیت(ع) حاملان علوم قرآن هستند. پیامبر(ص) راهنمای مردم به سمت خداوند و اهل‌بیت(ع) راه‌های کسب خشنودی خداوند هستند؛ به همین سبب درود شایسته ایشان است. 

پیامبر(ص) بنده و فرستاده خداوند بوده و رسالت الهی را به‌صورت کامل ابلاغ کرده و نسبت به بندگان خدا خیرخواه و ناصح بوده است برای همین بهترین پاداش‌ها شایسته ایشان است. پیامبری که در راه خدا مجاهدت بسیار کرده و اهل‌بیت ایشان خاندانی پاک و طاهر هستند.

حضرت سجاد(ع) در این دعا پیروی از پیامبر(ص) را درخواست و زندگی طبق سنت پیامبر اکرم(ص)، مرگ طبق آیین و دین پیامبر اکرم(ص)، قرار گرفتن در زمره پیروان ایشان، محشور شدن در زمره پیروان ایشان و سیراب شدن در قیامت توسط ایشان را از خداوند طلب می‌کنند. 

آثار انس با قرآن کریم

امام زین‌العابدین(ع) در دعای ۴۲ صحیفه سجادیه موسوم به دعای ختم قرآن، ضمن تأکید بر مؤلفه‌های شناخت قرآن کریم و ضرورت انس با این کتاب آسمانی، آثار دنیوی و اخروی انس با قرآن را به ما می‌آموزند.

منظور از آثار دنیوی انس با قرآن کریم، آن‌هایی است که انسان در همین دنیا با آنها مواجه شده و از آنها بهره‌مند می‌شود که حضرت سجاد(ع) این آثار را چنین بیان می‌کنند: قرآن کریم وسیله پاک شدن از گناهان سنگین، وسیله کسب خصلت‌های نیکوی ابرار، تبعیت از انسان‌های الگو و اسوه، تطهیر از ناپاکی‌ها، آشنایی با بندگان صالح، آشنایی با انسان‌هایی که آرزو‌های طولانی آن‌ها را از عمل باز نداشته و فریب نداده است، می‌باشد. 

از منظر ایشان قرآن همچنین مایه مونس انسان در تاریکی شب، نگهبان انسان از وسوسه‌های شیطانی، مانع حرکت به سمت گناه، بازدارنده زبان از گفتار‌های باطل، مانع جوارح انسان از ارتکاب گناه، سدی برای غفلت و نشر دهنده عبرت، تبیین کننده عجائب خلقت و شگفتی‌های آفرینش، موجب اصلاح ظاهر انسان، موجب در امان ماندن نفس انسان از وسوسه‌ها، عامل پاک شدن قلب انسان، موجب رهایی از وابستگی به گناهان و نیز سبب سامان یافتن امور پریشان انسان می‌شود.

ایشان قائلند که جبران فقر و تنگدستی، راحتی زندگی و وسعت رزق، دور شدن از خصلت‌های ناپسند و رذائل اخلاقی، دوری از کفر و نفاق، راهنمایی انسان به سوی بهشت و رضایت الهی، بازدارندگی از خشم و غضب خداوند، شاهد و مؤید حلال و حرام الهی، جلب محبت در قلوب مؤمنان و آسان شدن زندگی انسان از مهم‌ترین آثار دنیوی انس با مصحف شریف است. 

امام سجاد(ع) آثار اخروی انس با قرآن را چنین بیان می‌کنند: قرآن کریم، وسیله کسب بالاترین منازل کرامت، نردبانی برای عروج به محل سلامت، سببی برای نجات در عرصه قیامت، بهانه‌ای برای وارد شدن بر نعمت‌های بهشت، موجب رفع تشنگی انسان در قیامت، موجب امنیت از وحشت روز قیامت و آسان شدن سختی‌های جان دادن و مرگ، موجب آسان شدن قبض روح انسان، نزدیک کننده انسان به آخرت و معاد و موجب آسان شدن ورود انسان به قبر و اقامت در آن، موجب تبدیل شدن قبر به بهترین منزل انسان و رهایی از فشار قبر می‌شود. 

قرآن همچنین موجب رسوا نشدن انسان در روز قیامت، جلب کننده رحمت الهی در جایگاه عرضه اعمال، موجب ثبات قدم در هنگام عبور از پل جهنم، عامل روشنایی قبر قبل از برپایی قیامت و موجب نجات از اندوه قیامت خواهد شد و به مدد انس با قرآن در دنیا، در روز قیامت سربلند و روسفید می‌شویم. 

منبع: مقاله «مؤلفه‌های انس با قرآن کریم براساس تحلیل مضمونی دعای ختم قرآن صحیفه سجادیه» نویسندگان حسن زرنوشه فراهانی و علیرضا زرنوشه فراهانی، دوفصلنامه علمی مطالعات قرآن و حدیث، سال ۱۶، زمستان ۱۴۰۱.