زیارت، ارتباطی که خیال متصل و منفصل رقم می‌خورد

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، محمدرضا قائمی نیک، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، در سلسله سخنرانی‎‌های علمی با محوریت «الهیات زیارت و علوم اجتماعی» که شامگاه 25 تیرماه، به‌‌صورت مجازی برگزار شد، در خصوص جایگاه خیال متصل و منفصل در ارتباطات زیارت در تفکر شیعی، اظهار کرد: نظریه‌هایی که در حوزه ارتباطات وجود دارد، مانند گفت‌وگو به شدت مورد توجه نظریه‌پردازان این حوزه نیز قرار گرفته و به این دلیل اولین مسئله‌ای که به نظر می‌رسید می‌توان به آن توجه کرد، گفت‌وگو بود.

وی در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه آیا می‌توانیم زیارت را به مثابه نوعی از ارتباطات بدانیم، افزود: یک فرد، زمانی‌که زیارت می‌کند، نوعی از ارتباطات شکل می‌گیرد و اگر این زیارت به‌صورت جمعی اتفاق بیافتد، قطعاً شکل دیگری از ارتباطات به وجود می‌آید.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی تصریح کرد: اگر بپذیریم که زیارت شکلی از ارتباطات است، آن زمان ارتباطات و گفت‌وگو را مورد توجه قرار داده‌ایم که به نظر می‌رسد ارتباطات پیوند ناگسستنی با مفهوم گفت‌وگو دارد. زیارت به معنای نوعی ارتباط است و تعاریفی که از زیارت مطرح می‌شود به اصل ارتباط در زیارت توجه می‌کند، اما تفاوت تعاریف در نوع ارتباط زائر و مزور است که اشکال مختلفی پیدا می‌کند.

قائمی نیک با بیان اینکه اصل ارتباط کم و بیش در اغلب این تعاریف دیده می‌شود، افزود: اگر معنای عام از گفت‌وگو را داشته باشیم، صرف گفت‌وگو به معنای تبادل الفاظ مدنظر ما نیست، بلکه باید معنای بهتری از گفت‌وگو مورد توجه ما نیز قرار گیرد.

وی ادامه داد: اینجاست که ارتباط قلبی یا کلامی میان زائر و مزور اتفاق می‌افتد و ما باز هم با عنصر گفت‌وگو سروکار داریم. حتی اگر این ارتباط معنای گفت‌وگو را از الفاظ زبانی که از دهان خارج می‌شود بحث کنیم احتمالاً در هر نظریه ارتباطی و بالطبع آن موضوع زیارت با گفت‌وگو همراه خواهد بود.

بازیابی تخیل هرمنوتیک در حکمت اسلامی

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی افزود: برای اینکه گفت‌وگو را به مثابه یک فهم متوجه شویم دارای سیری است که در دوره روشنگری، فهمی از سوژه شکل می‌گیرد که معرفت و علم را به نحو پیشینی در ارتباط با جهان بیرون از سوژه نیز توضیح می‌دهد. این نوع نگاه که در دوره روشنگری سبقه دارد بعدها توسط چندین جریان مورد نقد قرار گرفت تا سوژه بتواند به نحو خودبنیاد به معرفت مطلق برسد نیز مورد نقد جریان‌های مختلف قرار گرفت.

قائمی نیک در خصوص ماهیت تخیل در هرمنوتیک معاصر، بیان کرد: تحلیل هایدگر و ریکور از تخیل در نسبت با کانت نشان می‌دهد که تخیل در دوره معاصر، هیچ ما بازای متعالی و مرتبط با مابعدالطبیعه ندارد و حداکثر به‌عنوان تخیل تولیدگر یا بازسازنده قابل تفسیر است. اگر این نوع از تخیل را در حکمت اسلامی بازیابی کنیم، ناگزیر باید به تخیل متصل دست یابیم.

وی درخصوص زیارت زائر و مزور در خیال منفصل-متصل اظهار کرد: اگر زیارت را حضور زائر عندالمروز بدانیم، معنای حضور مستلزم توجه به ابعاد فرامادی است. این ابعاد فرامادی در عالم مثال و تخیل در ارتباط با عالم محسوس رقم می‌خورد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی در پایان گفت: با این حال عالم محسوس در تفکر شیعی، میان عالم معقول و عالم محسوس قرار دارد و نازل منزله معقولات در عالم تخیل حضور دارد. بنابراین می‌توان اصل زیارت را به مثابه ارتباطی دانست که خیال متصل و منفصل رقم می‌خورد و از این حیث، یک نظریه ارتباطی مبتنی بر نگاه شیعی می‌تواند صورت‌بندی شود که از یک‌سو، عنصر تخیل، زبان‌مندی، گفت‌وگو و فهم را دربردارد و از سوی دیگر گرفتار معضلات نسبی‌گرایی هرمنوتیکی نمی‌شود.