سخنی در فضیلت و اهمیت کتاب و کتابخوانی

به گزارش ایکنا؛ علیرضا معاف، معاون قرآن و عترت وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی در یادداشتی که به انگیزه آغاز نمایشگاه بین‌المللی کتاب به رشته تحریر درآورده است؛ به نکاتی در اهمیت کتاب و کتابخوانی و برگزاری نمایشگاه کتاب اشاره کرده است. متن یادداشت او را با هم می‌خوانیم:

1- شور و نشاط اجتماعی، شکوه و رونق مردمی و همبستگی فرهنگی اصلی‌ترین تصویر بازنمایی‌شده و بازتاب‌یافته از رخدادها و رویدادهای فرهنگی، جشنواره‌های هنری و نمایشگاه‌های فرهنگی یک سال اخیر در کشور عزیز ماست. در چند ماه اخیر، فرامتنیت و بینامتنیت جشنواره‌های فیلم، تئاتر، موسیقی، شعر و تجسمی فجر، نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم و نمایشگاه بین‌المللی کتاب از متن آنها مهمتر شده است و آن فرامتن، گرایش و کشش و علاقه و علقه توده‌های مردم به اتفاقات بزرگ فرهنگی و هنری و دینی و معرفتی کشور است. دقیقا در زمان و زمانه و زمین و زمینه‌‌ای که جماعتی به دروغ اصرار دارند مردم را ناراحت، عصبانی، افسرده، غمزده و بی‌تفاوت نشان دهند، بی‌نظیرترین، شادترین، شلوغ‌ترین و مردمی‌ترین صحنه‌های حضور فرهنگی و دینی مردم در حال رخ دادن است. خوب است که جامعه‌شناسان پیرامون دلالت‌های اجتماعی این حضورهای میلیونی هم گفت‌وگو کنند.

2- اردیبهشت که حقیقتاً بهشت ماه‌‌های سال است، در ایران و تهران، بهشت دیگری برای کتاب‌دوست‌ها، کتاب‌خوان‌‌ها و کتاب‌بازها برپا می‌شود و نمایشگاه بین‌‌المللی کتاب تهران همچون باغستان و نهالستانی می‌شود که مشتاقان و مریدان کتاب در باغی از انواع کتاب‌‌های فلسفی، هنری، سیاسی و اجتماعی از بوی بهارنارنج کاغذ سرخوش و مست و مسرور و مبتهج می‌‌شوند و وقتی کتابی را ورق می‌زنند و در دالان‌های نمایشگاه کتاب تهران در جستجوی گمشده فکری خود قدم می‌‌زنند؛ میوۀ مطبوع فکری خود را می‌‌یابند و حقیقتا می‌توان گفت که الکتب بساتین العلماء در نمایشگاه کتاب معنا می‌شود. نمایشگاه کتاب بهانه‌ای است تا از کتاب و قلم بنویسیم و در اهمیت بالای این اتفاق بزرگ فرهنگی سخن بگوییم.

3- «کتاب» یکی از زیباترین و جذاب‌ترین پدیده‌های هستی است و «نوشتن» یکی از بزرگترین و مهمترین نعمتهایی است که خداوند در اختیار بندگانش قرار داده است. شاید بعد از نعمت «کلام»، «بیان» و «سخن گفتن»، نعمت «نوشتن»، «بنان» و «قلم» مهمترین نعمتی باشد که خدا به انسان هدیه داده است. دو تعبیر قرآنی و جذاب الف) خَلَقَ الْإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَیانَ در ابتدای سوره الرحمان که تعلیم بیان را در کنار خلقت انسان قرار داده و ب) اشاره به قلم در آیه الذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ در ابتدای سوره علق اهمیت و بزرگی این دو نعمت الهی را نشان می‌دهد. هرچند اهل علم، تقدم نزولی علم بالقلم بر علمه البیان را بر فضیلت نوشتن بر گفتن برداشت کرده‌‌اند.

4- نعمت نوشتن اگر نبود، علم هم نبود، ارتباطات نبود، مفاهمه بین انسان‌ها نبود، فلسفه نبود، تاریخ نبود، تمدن‌ها نبودند، تجربه نبود، قصه نبود، هنر نبود، سینما نبود و دنیای بی انتهای عقل و فکر و ذهن و خیال انسانها راهی برای بروز و ظهور و تجلی پیدا نمی‌کرد و اگر نوشتن نبود، کتاب هم نبود؛ این مخلوق زیبا، شیرین، جذاب و دوست داشتنی و یار مهربان و باوفای انسان.

5- «سخن»، «گفتار» و «کلام» جز با به تصویر کشیدن کلمه بر صفحات کتاب و جز با نوشتن و نگاشتن و ثبت کردن و نگارش، ماندگار و مانا و پایا و پویا و زایا نمی‌شود. عقل نظریه‌پرداز و نقاد فیلسوف؛ قلب پرتلاطم و مواج عالِم و ذهن جوال نویسنده ادیب و خیال بلندپرواز شاعر، جز با نوشتن آرام و قرار نمی گیرد که حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: القَلبُ یَتَّکِلُ علَی الکِتابَةِ دل با نوشتن آرام می گیرد. کتاب اگر نبود، قدر و مرتبه عقل حکما و بلندی روح عرفا و عمق اندیشه علما معلوم نبود. امیرالمومنین می فرمایند: کِتاب ُالمَرءِ مِعیارُ فَضلِهِ و مِسبارُ نُبلِهِ؛ نوشته انسان، معیار فضل او و ژرفاسنج هوش اوست.

6- در علوم ارتباطات اجتماعی بحث دامنه‌داری وجود دارد که با تولد یک رسانه جدید، تکلیف رسانه‌های سابق چه می‌شود؟ آیا ظهور یک رسانه فراگیر، به حذف و خاموشی رسانه های سابق منجر می شود؟ علی رغم تصور اولیه برخی اندیشمندان و متفکران عصر جدید، با قدرت گرفتن دنیای دیجیتال و فضای مجازی، نه تنها کتاب از عرصه زندگی انسان‌ها حذف نشد که روزبروز بر تعداد و تنوع کتاب‌های دنیا افزوده گردید و کتاب جایگاه خود را حفظ کرد. دلایل مانایی، پویایی و زایایی کتاب را باید به بحث نشست و بررسی کرد و به این سوال مهم جواب داد که چرا کتاب و آثار قلمی ماندگار و جاویدند.

7- در بزرگی، ماندگاری و اهمیت کتاب همین بس که معجزه جاویدان پیامبر خاتم، یک کتاب است. کتابی که در آن خداوند با انسان سخن گفته است، کتابی که خالق قدیر و رحیم ما در متن نورانی آن به «قلم» و به «نوشتن» قسم خورده است. در همان اولین آیاتی که بر پیامبر اعظم نازل شده، خداوند خود را اینگونه معرفی می‌کند: الذی علم بالقلم. اهمیت نوشتن و علم به قدری است که خداوند پس از بیان مساله خلقت و آفرینش، به قلم اشاره می‌کند. در قیامت هم کارنامه و نتیجه عمل انسانها را خداوند به عنوان «کتاب» معرفی می‌کند. هاءم اقرؤوا کتابیه. و هر انسانی را می توان یک کتاب مجسم دانست.

مرحوم علامه طباطبایی ذیل آیات ابتدایی سوره مبارکه قلم اینگونه می‌نویسند:

«خداى سبحان دراین آیه به قلم و آنچه با قلم می‌‏نویسند سوگند یاد کرده و از ظاهر سیاق برمی‌آید که منظور از «قلم»، مطلق «قلم»، و مطلق هر نوشته‏ اى است که با قلم نوشته می‌شود و از این جهت این سوگند را یاد کرده که «قلم» و «نوشته»، از عظیم ‏ترین نعمت‏هاى الهى است که خداى تعالى بشر را به آن هدایت کرده، به وسیله آن حوادث غایب از انظار و معانى نهفته در درون دلها را ضبط می‌کند و انسان به وسیله قلم و نوشتن می‌تواند هر حادثه‌اى را که در پس پرده مرور زمان و بُعد مکان قرار گرفته، نزد خود حاضر سازد، پس «قلم» و «نوشتن» هم در عظمت، دست کمى از «کلام» ندارد.

و در عظمت این دو نعمت همین بس که خداى سبحان بر انسان منت نهاده که وى را به سوى کلام و قلم هدایت کرده و طریق استفاده از این دو نعمت را به او یاد داده، و در باره کلام فرموده:" «خَلَقَ الْإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَیانَ؛انسان را آفرید * و به او بیان را تعلیم کرد.» (الرحمن:4-3) و درباره قلم فرموده: "«الذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ؛ با قلم تعلیم داد * به انسان چیزى را تعلیم داد که از آن آگهى نداشت.» (علق: 5-4).

8- سایر مفسران قرآن نیز نگاه جالبی به قلم و کتاب و کتابت دارند؛ در تفسیر نمونه هم درباره آیات ابتدایی سوره مبارکه علق که بالاتر به آن اشاره کردم در اهمیت قلم و کتاب و نوشتن آمده است:

«جمله (الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ‏) تاب دو معنى دارد، نخست اینکه: خداوند نوشتن و کتاب را به انسان آموخت و قدرت و توانایى اینکار عظیم را که مبدأ تاریخ بشر و سرچشمه تمام علوم و فنون و تمدن ها است، در او ایجاد کرد. دیگر اینکه منظور این است که علوم و دانش ها را از این طریق و با این وسیله به انسان آموخت. خلاصه اینکه طبق یک تفسیر منظور «تعلیم کتابت» است و طبق تفسیر دیگر منظور «علومى است که از طریق کتابت به انسان رسیده است» و در هرحال تعبیرى است پرمعنى که در آن لحظات حساس نخستین نزول وحى در این آیات بزرگ و پرمعنى منعکس شده است.....

موضوع بسیار جالب اینجا است در عین اینکه پیامبر (ص)، " امى" ودرس نخوانده بود، و محیط حجاز را یکپارچه محیط جهل و نادانى فرا گرفته بود، در نخستین آیات وحى تکیه بر مسئله" علم" و" قلم" است که بلافاصله بعد از نعمت بزرگ خلقت و آفرینش در این آیات ذکر شده است! در حقیقت این آیات نخست از تکامل "جسم" انسان، از یک موجود بى‏ارزش مانند" علقه"، خبر می ‏دهد، و از سوى دیگر از تکامل "روح" به وسیله تعلیم و تعلم مخصوصا از طریق قلم سخن می‌‏گوید. آن روز که این آیات نازل می‌شد نه تنها در محیط حجاز که محیط جهل بود کسى ارزشى براى قلم قائل نبود در دنیاى متمدن آن زمان نیز قلم از اهمیت کمى برخوردار بود. اما امروز مى‏دانیم که تمام تمدن ها و علوم و دانش‌ها و پیشرفت‌هایى که در هر زمینه نصیب بشر شده بر محور قلم دور می‌زند و به راستى" مداد علماء" بر" دماء شهداء" پیشى گرفته، چرا که هم زیربناى خون شهید، و هم پشتوانه آن مرکب‌هاى قلم‌هاى دانشمندان است و اصولا سرنوشت اجتماعات انسانى در درجه اول به نیش قلم‌ها بسته است. اصلاحات جوامع انسانى از قلم‌هاى مؤمن و متعهد شروع می‌‏شود و فساد و تباهى اجتماعات نیز از قلم‌هاى مسموم و فاسد مایه می‌گیرد.»  (تفسیر نمونه،ج‏27، ص 159و 158)

9- مرحوم علامه طبرسی نیز بیان را به دو دسته تقسیم می‌کند و در تفسیر فاخر خود مجمع البیان درباره ارزش «قلم» از قول بزرگان علم می نویسد: «البیان بیانان: بیان اللسان و بیان البنان و بیان اللسان تدرسه الاعوام، وبیان الاقلام باق على مر الایام! بیان دو نوع است: بیان زبان، وبیان قلم، بیان زبان با گذشت زمان کهنه می شود و از بین می‌‏رود، ولى بیان قلم ها تا ابد باقى است! و نیز گفته‌‏اند: ان قوام امور الدین و الدنیا بشیئین القلم و السیف و السیف تحت القلم: پایه امور دین و دنیا بر دو چیز است: قلم و شمشیر و شمشیر زیر پوشش قلم قرار دارد»  (تفسیر" مجمع‌البیان" جلد 10 صفحه 332.)

10- در میانه این متن بجاست اشاره کنم که در روایات معصومین هم نکات بسیاری در تمجید و تجلیل از کتاب و کتاب‌خوانی و کتاب‌دوستی و نوشتن و نگارش داریم که همگی بر اهمیت و اولویت این مقوله راهبردی در کارهای فرهنگی و دینی تأکید می‌‌کنند. مرور این احادیث مهم و تحلیل خانواده حدیث کتاب و کتابت، ضرورت امروز کارهای فرهنگی و فکری کشور ما و نخبگان ماست. حضرت محمد مصطفی که سلام خدا بر او باد می‌فرمایند:

«قَیِّدُوا العِلمَ بالکِتابِ؛ علم را، با نوشتن دربند کشید.» (کنز العمّال: حدیث 29332)

«اکتُبُوا العِلمَ قبلَ ذَهاب ِالعُلَماءِ، و إنّما ذَهابُ العِلمِ بِمَوتِ العُلَماءِ؛ دانش را، پیش از رفتن دانشمندان، بنویسید؛ زیرا رفتن علم به در گذشت دانشمندان است.» (کنز العمّال: حدیث 28733)

«مَن کَتَبَ عَنِّی عِلماً أو حَدیثاً لم یَزَلْ یُکتَبْ لَهُ الأجر ُما بَقِیَ ذلکَ العِلمُ‏ و الحَدیثُ؛ هرکس دانشى یا حدیثى از من بنویسد تا آن دانش و حدیث باقى ‏است، برایش اجر نوشته شود.» (کنز العمّال: حدیث 28951)

امام على علیه السلام در تعابیری ژرف و جالب می‌فرمایند:

«عُقولُ الفُضَلاءِ فی أطرافِ أقلامِها؛ خردهاى دانشمندان، در نوک قلم‌‏هاى ایشان است.»( غررالحکم: حدیث 6339.)

«الکُتُبُ بَساتِینُ ‏العُلَماءِ؛ کتابها، بوستانهاى دانشمندانند.» (غررالحکم: حدیث 991)

«الکِتابُ تَرجُمانُ النِّیَّةِ. نوشته، بازگوکننده نیّت (اندیشه) است. (غررالحکم: حدیث 298)

«مَن تَسَلّى ‏بالکُتبِ لم تفُتْهُ سَلوَةٌ؛ کسى که خود را با کتاب‌ها آرامش دهد، هیچ آرامشى را از دست ندهد.» (غررالحکم: حدیث 8126)

«کِتابُ الرَّجُلِ عُنوانُ عَقلِهِ و بُرهانُ فَضلِهِ؛ نوشته (نامه) مرد، نشان خرد او و دلیل فضل اوست.» (غررالحکم: حدیث 7260)

«إذا کَتَبتَ کتاباً فَأعِدْ فیهِ النَّظر َقَبلَ خَتمِهِ؛ فإنّما تَختِمُ على ‏عَقلِکَ؛ هرگاه چیزی نوشتى، پیش از آنکه مُهر شکنى، آن را بازنگرى کن؛ زیرا که در حقیقت بر خرد خویش مُهر مى‏نهى.» (غررالحکم: حدیث 4167)

11- اکنون پدیده بی‌نظیر «کتاب» که در فضیلت آن سخن گفتیم، سال‌هاست محور و کانون بزرگترین و جذابترین رویداد فرهنگی کشور شده است؛ نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که بی شک یکی از بزرگترین و پر رونق ترین نمایشگاههای کتاب دنیاست، هر سال به مدت 10 روز به محل جشن کتاب‌خوان‌ها، کتاب‌بازها و کتاب‌دان‌ها در تهران تبدیل می‌شود و شگفتانه‌های عرصه نشر را به مردم عرضه می‌ کند. ده روزی که می‌توان آن را دهه رفاقت توده‌های مردم با کتاب و قلم نامید. دهه‌ای برای اندیشه‌ورزی و تفکر.

12- یکی از برکات نمایشگاه کتاب تهران پاسخ عملی به شبهه بی توجهی مردم ایران به کتاب و کتابخوانی است. جماعتی به سهو یا به عمد اصرار دارند، مردم ایران را غریبه با کتاب و بیگانه با مطالعه معرفی کنند و با ارائه آمارهای اشتباه و مقایسه‌های بی مبنا از سرانه مطالعه، مستمراً مردم ایران را به خاطر کم مطالعه کردن شماتت کنند، در حالی که آمارهای دقیق و مقایسه های فنی با آمارهای دنیا نشان می‌دهد سرانه مطالعه مردم ایران نسبت به میانگین دنیا سرانه مطلوبی است و ذوق و سوق و شوق ایرانی‌‌ها به خرید کتاب، تصویر ثابت هر ساله نمایشگاه کتاب برای هر بیننده منصفی است.

13- علاوه بر همه اینها نمایشگاه کتاب تهران، یک ویترین بزرگ از جریان نشر کشور است؛ اندیشمندان، تصمیم گیران و مدیران فرهنگی کشور می توانند از این فرصت ده روزه استفاده کنند و در متن و حاشیه آخرین و بروزترین رویه‌‌ها و روال‌‌ها و روندهای جریان نشر قرار بگیرند. نقاط مثبت، غفلت‌ها، قوت‌ها، آسیب‌ها، ضعف‌ها و در مجموع نبض جریان نشر به عنوان یکی از مهم‌ترین عرصه‌های فرهنگ را می‌توان با مطالعه میدانی و دقیق نمایشگاه کتاب به دست آورد. نمایشگاه کتاب، بارومتر و دماسنج فرهنگی کشور است و رهیافت‌های مهمی از ذهنیات مردم به متولیان امور می‌دهد.

14- از سوی دیگر تنوع، تکثر و تعدد ناشران و تولیدات مکتوب از جریانات فکری متفاوت و حتی متهافت و بعضا متضاد در یک مکان و زمان در مرکز تهران، نشانه‌ای از سماحت و سعه صدر و آزاد اندیشی نظام جمهوری اسلامی در پذیرش کثرات فرهنگی و زمینه‌‌سازی عملی نظام برای فضای تعاطی افکار و تضارب آرا در کشور است که معمولاً در عملیات روانی و رسانه‌‌ای دشمن به طریق وارونه‌ای جلوه داده می‌شود.

15- از منظری دیگر، دو نمایشگاه بین‌المللی قرآن و بین المللی کتاب که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متولی برپایی آنهاست، به منزله دو بال یا دو رویداد جریان‌ساز فرهنگی می‌توانند مکمل و متمم یکدیگر عمل کنند و اتفاقا قرابت و نزدیکی معنایی ویژه ای هم با هم دارند از آنجا که قرآن، یک کتاب و کتاب زندگی و هدایت و حکومت است. اگر نمایشگاه قرآن تفریحگاه دینی و تفرجگاه معنوی خانواده‌هاست نمایشگاه کتاب می‌تواند و باید یک پارک فرهنگی و فرصت معرفتی و فکری برای خانواده‌‌ها باشد. توجه به مخرج مشترک‌ها و مضرب مشترک‌های این دو رویداد جذاب فرهنگی می‌‌تواند برای سال‌های پیش رو، نقطه عزیمت برنامه‌‌ریزی‌‌های راهبردی در جهت نگاه منظومه‌ای به ساحت فرهنگ و تعامل بین عرصه‌ای در ساحت فعالیت‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باشد. اگر با نگاه پدیدارشناختی به نمایشگاه کتاب بنگریم با پدیده اجتماعی متفاوت و قابل مطالعه‌ای روبرو هستیم. این روزها نمایشگاه کتاب تهران مجددا کام همه دوستان و دوست‌داران و عاشقان کتاب و اهالی کتاب‌آباد را شیرین کرده است. الحمدلله.