آثار و ارزش تلاوت قرآن را قدر بدانیم

حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در نهمین یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده است، نوشت: از راه‌های انس گرفتن با قرآن تلاوت قرآن است. «تلاوت»، از ریشه «تلو»، به معنای خواندن است. به نوشته برخی از علمای لغت؛ این ریشه، یک معنا بیش ندارد و آن «اتّباع» یعنی «در پی آمدن» است و چون در خواندن قرآن، آیات در پی یکدیگر می‌آیند، به آن «تِلاوة القرآن» گفته شده است. در تعریف دیگر آمده است، تلاوت، پیاپی خواندن و تدبر در معانی کتاب‌های آسمانی و پشت سرهم خواندن قرآن است.

یکی از رسالت‌های پیامبر اکرم(ص) و توصیه‌ خداوند به مسلمانان در تعامل با قرآن، در آیه ۱۵۱ سوره بقره «كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا..»، آیه ۱۶۴ سوره آل‌عمران «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ..»، آیه ۱۵۱ سوره انعام «قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ.»، آیه ۲۷ سوره کهف «وَاتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ كِتَابِ رَبِّک ..» و آیات دیگر، تلاوت آیات قرآن است.

بیشتر بخوانید:

• توصیه‌های اهل بیت(ع) در زمینه آموزش قرآن به فرزندان
• شناخت ارزش‌های فراگیری قرآن
• رسالت قرآن درمان رذایل اخلاقی و رفتاری است
• برنامه جاودانه قرآن دنیا را آباد و مملو از معنویت می‌کند
• ویژگی‌های قرآن را بشناسیم
• نمایش زیست لذت‌بخش همراه با شکوه معنوی در کلام الهی
• فاصله فرهنگ عمومی جامعه با آرمان‌های قرآن
• بهره جستن از قرآن مشروط به تعامل صحیح با آن است

امام صادق(ع) در باره پیامد بی‌توجهی به تلاوت قرآن می‏‌فرماید: «سه چیز نزد خدا شکایت می‏‌کنند: مسجدی که خراب شده و در آن نماز خوانده نمی‌شود، عالمی که در بین مردم قرار دارد و از او بهره نمی‏‌برند و قرآنی که غبار روی آن را گرفته و خوانده نمی‏‌شود.»

مفسران قرآن نیز تلاوت را به معنای خواندن و برگرفته از معنای اصلی آن (اتّباع؛ در پی آمدن) دانسته‌اند.

اقسام تلاوت کنندگان قرآن

امام صادق(ع) درباره اقسام قاریان قرآن می‌فرماید: «قاریان قرآن سه دسته‌اند: عده‌ای برای کسب ثروت از ملوک و فخرفروشی بر مردم قرآن می‌خوانند؛ این‌ها اهل آتشند. عده‌ای حروف قرآن را حفظ، ولی حدود آن را ضایع کردند؛ این‌ها هم اهل آتشند. عده‌ای قرآن می‌خوانند و به همه دستورات آن عمل می‌کنند و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام می‌دانند؛ این‌ها کسانی هستند که خداوند آن‌ها را از گمراهی نجات می‌دهد و اهل بهشتند و درباره هر کس که بخواهند شفاعت می‌کنند».

امام باقر(ع) نیز در اقسام قاریان قرآن می‌فرماید: «قاریان قرآن سه گروهند: یکی آن که قرآن می‌خواند و آن را سرمایه کسب خود می‌کند و اجر خود را از دولتمردان می‌گیرد و بر مردم بزرگی می‌فروشد، دیگری کسی است که الفاظ قرآن را حفظ کرده ولی حدود آن را ضایع می‌کند. پس خداوند امثال اینان، از حاملان قرآن را زیاد نکند و دیگری آن است که قرآن خوانده و داروی قرآن را بر دل دردمندش می‌نهد، پس با آن شب زنده‌داری کرده و به‌وسیله آن روزش را با تشنگی به سر می‌آورد و در هنگام نمازش بدان قیام کرده و از بستر خواب به خاطر آن دوری می‌گزیند. پس به خاطر این دسته است که خداوند عزیز جبار، بلا را بر می‌گرداند و به برکت اینان، خداوند عزوجل از آسمان باران می‌فرستد. پس به خدا سوگند اینان در میان قاریان قرآن از کبریت احمر کمیاب‌ترند.»

در این روایت امام آن دسته از قاریان قرآن را که آیات آن را از بَر کرده‌اند، در زمره حاملان قرآن می‌شمارند.

ارزش تلاوت قرآن در خانه

تلاوت قرآن در خانه از توصیه‌های موکدی است که رسول خدا(ص) و ائمه هدی(ع) در باره ارزش و آثار آن و همچنین  پیامد ترک آن نکات ارزشمندی فرموده‌اند.

رسول خدا(ص) در این‌باره فرموده‌اند: «ارجمندترين خانه‌ها در روى زمين، چهار خانه است: كعبه، بيت‌المقدس، خانه‌اى كه در آن قرآن خوانده مى‌شود و مسجدها» و فرموده: «قرائت قرآن، روشنايى است؛ پس هر كه مى‌خواهد خانه‌اش را روشن كند.» و نیز فرموده: «خانه‌هايتان را با نماز و تلاوت قرآن، روشن گردانيد.»

همچنین آن حضرت درباره آثار تلاوت قرآن در خانه فرموده‌اند: «خانه اى كه در آن قرآن خوانده شود، فرشتگان وارد آن مى‌شوند و شيطان‌ها از آن دور مى‌شوند و اهل آن در آسايش قرار مى‌گيرند و به خير و بركت آن خانه افزوده مى‌شود و از بدی‌ها و آفات آن خانه كاسته مى‌شود و خانه‌اى كه در آن قرآن نخوانند، محل حضور شياطين و دورى فرشتگان مى‌شود و بر اهلش تنگ مى‌شود و شرش بسيار و خيرش اندک خواهد شد» و نیز در سخنی دیگر فرموده‌اند: «خانه‌هایتان را به تلاوت قرآن، نورانی کنید و آنها را همانند قبور (مکانی که انسان را در آن دفن می‌کنند) قرار ندهید (یعنی خواندن قرآن، علامت زنده بودن آن خانه است).»

یهودیان و نصرانیان به‌واسطه نخواندن کتاب آسمانی در خانه‌هایشان، و خواندن تورات و انجیل و نماز در کنایس (پرستش‌گاه‌های یهود) و بیع (معابد یهود و نصارا)، خانه‌هایشان را تعطیل کردند (و به همین خاطر، برکات از خانه آنها رفت و زمینه برای دین گریزی، فراهم شد و کم کم به تورات و انجیل نگاه ویژه پیدا کردند، به‌گونه‌ای که گفتند تورات فقط مخصوص کنیسه و انجیل مخصوص کلیسا است. یعنی به بهانه داشتن نگاه آسمانی به تورات و انجیل، معتقد بودند همه جا نمی‌توان آنها را قرائت کرد، بلکه قرائت آنها مخصوص مکان خاصی است و این کار، زمینه تعطیلی اجرای احکام شرعی در خانه‌ها شد و به این ترتیب، یهودیان و نصرانیان لذت قرائت تورات و انجیل در خانه‌ها را از دست دادند و تورات و انجیل، برکتی برای خانه‌های آنها نداشت). از این‌رو، پیامبر اکرم(ص) در جلد دوم کتاب اصول کافی صفحه ۶۱۰ می‌فرمایند: «بدانید خانه‌ای که در آن زیاد تلاوت قرآن می‌شود، خیر و برکتش زیاد می‌شود و اهلش در وسعت و رفاه قرار می‌گیرد و همانند ستاره برای اهل سماء، می‌درخشد همان طوری که ستاره آسمان برای اهل زمین می‌درخشد و این خاصیت نور قرآن است که مکان خود را همانند خودش نورانی می‌کند.»

پيامبر(ص) درباره پیامد ترک تلاوت قرآن در خانه می‌فرمایند: «در خانه‌هايتان، قرآن را فراوان تلاوت كنيد؛ زيرا خانه‌اى كه در آن، قرآن تلاوت نشود، خوبى‌اش اندک مى‌شود و بدى‌اش افزايش مى‌يابد و بر اهل خود، تنگ مى‌گردد.»

امیرمؤمنان على(ع) نیز درباره آثار تلاوت قرآن در خانه فرموده‌اند: «خانه‌اى كه در آن، قرآن خوانده شود و خداوند عزوجل در آن ياد شود، بركتش بسيار مى‌گردد و فرشتگان، به آن خانه، آمد و شد مى‌كنند و شياطين، از آن دور مى‌شوند، و براى آسمانيان، چنان مى‌درخشد كه ستارگان، براى زمينيان مى‌درخشند. خانه‌اى كه در آن، قرآن خوانده نشود و خداوند عزوجل در آن ياد نشود، بركتش كم مى‌گردد و فرشتگان از آن دور مى‌شوند و شياطين به آن، آمد و شد مى‌كنند.»

آثار تلاوت قرآن

قرآن در آیاتی چند به مسئله آثار تلاوت آیات در زندگی بشر می‌پردازد تا افزون بر بیان ارزش و اهمیت آن، کارکردهای تلاوت را بیان کند. در آثار و برکات تلاوت روایات ارزشمندی از رسول خدا(ص) نقل شده است که  به برخی از آنها اشاره می‌شود:

رفع زنگاره‌های قلب: رسول خدا(ص) دراین باره فرموده است: «به‌درستی که دل‌ها نیز مانند آهن، زنگار می‌گیرد. سؤال شد: یا رسول‌الله، جلابخش چنین دل‌هایی چیست؟ فرمود: تلاوت قرآن.»

با فضیلت‌ترین عبادت: رسول خدا(ص) در این زمینه می‌فرماید: «با فضیلت‌ترین عبادت قرائت قرآن است.»

بهره‌مندی از مقام نبوت: رسول خدا(ص) می‌فرماید: «كسی كه يک سوم قرآن را بخواند، مثل اينكه يک سوم نبوت به او داده شده و كسی كه دو سوم قرآن را بخواند، مثل اينكه دو سوم نبوت به او داده شده و كسی كه تمام قرآن را بخواند مثل اين كه تمام نبوت به او داده شده و سپس به او گفته می‌شود بخوان و با هر آيه يک درجه بالا برو، پس به واسطه‌ هر آيه در بهشت بالا می‌رود تا آيات تمام شوند و به او گفته می‌شود بگير و می‌گيرد... و در دست راستش خُلد است و در دست چپش  بهشت نعیم.»

از امیرمؤمنان علی(ع) نیز نقل شده است که فرموده‌اند: «هر شخصی قرآن را قرائت کند، گویا نبوت در جان او قرار گرفته، با این تفاوت که به او وحی نمی‌شود.»

سبب نورانیت: ابوذر گوید که به حضرت رسول(ص) عرض کردم به ما توصیه‌ای بفرمایید؛ حضرت فرمودند: «تو را به تقوای الهی توصیه می‌کنم، چون رأس همه امور تقواست.» سپس به حضرت عرض کردم باز هم بفرمایید؛ حضرت فرمودند: «بر تو باد تلاوت قرآن و زیاد یاد کردن خداوند متعال پس همانا این کار یادی است برای تو در آسمان و نوری است برای تو در زمین.»

صعود به بهشت: مردی از امام سجاد(ع) سؤالاتی می‌كرد و آن حضرت به آنها پاسخ می‌داد. آن مرد به فكر طرح پرسش جديد افتاد، آن حضرت فرمود: «در انجيل آمده است، تا به آموخته‌های پيشين خود عمل نكرده‌ايد، دانش جديد مطلبيد، علمی كه برای عمل نباشد عامل دوری از خداست.» آنگاه فرمود: «خداوند بهشت را با دست خود، خشتی از طلا و خشتی از نقره آفريد و ملات آن را مِشک و خاک آن را زعفران و ريگ آن را لؤلؤ قرار داد و درجات بهشت را به اندازه آيات قرآن قرار داد. پس كسی كه (در دنيا) قرآن خواند، خداوند به او می‌فرمايد: بخوان و بالا برو و كسی كه از آنان (اهل قرآن) وارد بهشت شد، هيچ كس در درجه بهشت از او برتر نخواهد بود، مگر پيامبران و صدّيقان.»

حفص می‌گويد: «حضرت موسی بن جعفر(ع) به مردی فرمودند: آيا بقای در دنيا را دوست داری؟ آن شخص كه از تربيت‌شدگان مكتب امامت بود، عرض كرد: آری؛ آن حضرت پرسيدند: چرا؟ عرض كرد: برای آنكه به قرائت سوره محبوب خود، «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» بپردازم». امام كاظم(ع) پس از لحظه‌ای سكوت فرمودند: ای حفص! اگر از شيعيان ما، كسی قرآن را به خوبی فرا نگرفته باشد (چون به حقيقت آن ايمان دارد) در جهان برزخ، قرآن به او تعليم داده می‌شود تا خدای سبحان با معرفت قرآن بر درجات او بيفزايد؛ زيرا درجات قرآن به اندازه آيات قرآن است. به قاری گفته می‌شود: بخوان و بالا برو. او نيز می‌خواند و بالا می‌رود.»

البته این نکته قابل ذکر است که در جهان برزخ، زمينه‌ای برای تكامل عملی نيست تا انسان با انجام كاری واجب يا مستحب به كمال برتر عملی برسد، ولی راه تكامل علمی باز است؛ نظير آنچه در خواب برای روح معلوم می‌شود و برای آگاهی به آن حركت‌های فراگيری از قبيل كوشش‌های بدنی در زمان بيداری راه ندارد و بسياری از علوم و معارف دين در آن جا برای انسان‌ها روشن و مشهود خواهد شد و چون عدد درجات بهشت به عدد آيات نورانی قرآن كريم است، برای امضا و نشانه‌گذاری درجات شيعيان، ابتدا از تعليم قرآن بهره‌مند خواهند شد و سپس با فرمان «اِقرَأ وَارقَ» می‌خوانند و در درجات بهشت صعود می‌كنند. صعود در درجات بهشت پاداش قرائت در عالم آخرت نيست؛ زيرا در عالم برزخ، تكليف و عمل مكلفانه كه جزا را به همراه داشته باشد نيست؛ بلكه صعود بهشتيان در درجات بهشت، همان ظهور انس با قرآن در دنياست.

دستيابی به ثواب شاكران: پيامبر اكرم(ص) می‌فرمايد: «اگر اشتغال به قرائت قرآن، بنده مؤمن را از بازگويی خواست‌هايش در پيشگاه الهی باز دارد، خدای سبحان، بدون درخواست، بهترين ثواب شاكران را به چنين بنده‌ای عطا می‌كند؛ همان‌گونه كه خليل حق، حضرت ابراهيم(ع) در آیه ۶۸ سوره انبیاء در هنگام شنيدن «حَرِّقُوهُ وَ انْصُرُوا آلِهَتَكُمْ؛ بسوزانيد او را و خدايان خود را ياری كنيد»، یا آیه ۹۷ سوره صافات «فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ؛ پس او را در آتش بياندازيد»، از خدا چيزی طلب نكرد؛ چون می‌دانست كه برآمدن حاجت او در نخواستن است: «حَسبي مِن سُؤالي عِلمِهِ بِحالِي؛ همين كه از احوالم خبر دارد نياز به درخواست نيست.»

کفاره گناهان: رسول خدا(ص)خطاب به سلمان می‌فرماید: «اى سلمان! بر تو باد خواندن قرآن، زيرا قرآن خواندن كفاره گناهان و سپرى در مقابل آتش و بازدارنده از عذاب است.»

بهره‌مندی از شفاعت: امام صادق(ع) درباره آثار و ارزش فراگیری قرآن در سنین جوانی فرمودند: «هر که در حال جوانی قرآن بخواند و با ایمان هم باشد، قرآن با گوشت و خونش بیامیزد، و خدای عزوجل او را با فرشتگان پیغام برنده و نیک رفتارش، رفیق کند، و قرآن برای او در روز قیامت پرده و مانعی از آتش باشد و گوید: بار پروردگارا! هر کارگری به مزد کار خویشتن رسیده جز کارگر من، پس گرامی‌ترین عطاهای خود را به او برسان، پس خدای عزیز و جبار دو جامه از جامه‌های بهشتی به او بپوشاند و بر سرش تاج کرامت نهاده شود، سپس به قرآن گفته شود: آیا ما تو را درباره این شخص خشنود کردیم؟ قرآن گوید: بار پروردگارا! من برتر از این درباره او میل داشتم، پس نامه امان-از دوزخ را-به دست راستش دهند، و فرمان جاویدان ماندن در بهشت را در دست چپش گذارند و وارد بهشت گردد، پس به او گفته شود: بخوان-قرآن را-و یک درجه بالا برو، سپس به قرآن گویند: آیا آنچه تو خواستی به او رساندیم و تو را خوشنود کردیم؟ گوید: آری، حضرت فرمود: هر کس قرآن را بسیار بخواند و با این که حفظ آن بر او دشوار است آن را به ذهن خویش بسپارد خدای عزوجل دوبار پاداش آن را به او بدهد.»

بهره‌مندی از دفاع قرآن: امام صادق(ع) فرمود: «مؤمنى كه در جوانی قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او مخلوط می‌شود، و خدا او را با سفیران بزرگوار و نیکوکار قرار می‌دهد و روز قیامت قرآن مدافع اوست.»