اشتغال جوانان؛ مهمترین نیاز روز جامعه برای ورود نهاد وقف

وقف از سنت‌های زیبای اسلامی و تجلی احسان و نیکوکاری در سیره ائمه اطهار(ع) محسوب می‌شود و در منابع فقهی درباره فضیلت و ثواب آن بسیار یاد شده و وقف در فقه به معنای حبس کردن مال و جاری کردن منفعت یا ثمره آن بدون دریافت عوض است. بدین ترتیب که پس از وقف از نقل و انتقال مال یا از میان رفتن آن جلوگیری و منافع آن در مقصد مورد نظر هزینه می‌شود. به همین علت آن را صدقه جاریه می‌نامند، چراکه منافع آن پیوسته باقی می‌ماند. صدقه یکی از بارزترین مصداق‌های تزکیه و کامل‌ترین مصداق آن وقف است. در وقف اصل مال انسان ثابت می‌ماند و فرع یعنی منافع آن بادوام خواهد ماند و ثبات آن اصل، جریان خواهد داشت و هیچ صدقه‌ای چون وقف مزیتی جاودانه ندارد.

وقف در طول ادوار مختلف با فراز و فرودهای مختلفی روبه‌رو بوده است. در دوره قاجار، که اوضاع آشفته و بی‌سامان بود، موقوفات دستخوش حیف و میل و مطامع فرصت‌طلبان و سودجویان شد، لیکن مواردی به چشم می‌خورد که اقداماتی برای اصلاح امور موقوفات و اجرای نیات واقفان صورت گرفته و دستورالعمل ویژه‌ای در این مورد صادر شده است.

در زمان به وقوع پیوستن انقلاب مشروطیت، مردم بیدار و قهرمان ایران به رهبری روحانیت شجاع و مبارز شیعه بساط خودکامگی قاجار را در هم پیچیدند و نظام نوینی را تشکیل دادند. در این نظام موقوفات تا حدودی جایگاه خود را پیدا کردند و با تأسیس وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، وقف و ایقاف در تشکیلات اداری آن روز مطرح شد.

شرح ستمی که در دوره حکومت دست‌نشانده پهلوی بر موقوفات این سرزمین وارد شد، بی‌شمار است. همین اندازه اشاره کافی است که خاندان پهلوی بسیاری از املاک حاصل‌خیز موقوفه و اراضی مرغوب را به نام ملک شخصی وابستگان، درباریان و نوکران خویش به ثبت رساند و از هیچ جسارت و غارت و چپاولی به این سنت شریف نبوی(ص) فروگذار نکرد و برخلاف اصول فقهی، بسیاری از مزارع وقفی را به بهانه اصلاحات ارضی به فروش رساندند، به تصور اینکه می‌توانند بدین وسیله پشتوانه‌ مراکز علمی اسلامی و پایگاه‌های معنوی و دینی را نابود کنند.

چهار سال بعد از برقراری مشروطیت در ایران، یعنی در ۱۳۲۸ قمری برابر با ۱۲۸۹ شمسی وزارت معارف و اوقاف تصویب شد و مسئولان ادارات معارف در شهرستان‌ها موظف به انجام امور مربوط به اوقاف بودند. سپس، در ۱۳۱۳ شمسی قانون اوقاف مشتمل بر ۱۰ ماده تصویب شد. در دوره دوازدهم مجلس در ۱۳۲۰ قانون فروش املاک موقوفه تصویب و بعد لغو شد. پس از این تغییرات عمده‌ای در امور مربوط به اوقاف صورت نگرفت، غیر از اینکه در ۱۳۲۸ در شهرستان‌ها امور مربوط به وقف جدا از مسئول فرهنگ معین شد و در جریان اصلاحات ارضی، زمین‌های زراعی وقف و اوقاف عامه بعد از اوقاف خاصه مشمول قانون شد.

پس از تحولات ۱۳۵۷ در ایران، وقف و فرهنگ آن احیا شد. امام خمینی(ره)، که عمر خود را وقف جلب رضای خدا و مبارزه با طاغوت کرد، به سنت شریف وقف توجهی ویژه کرد و همچون دیگر فقهای بزرگ اسلام و نیز در کتاب تحریرالوسیله بابی را در کنار سایر فروعات دین به وقف اختصاص داد و فتوای ایشان در مورد وقف چنین است که موقوفات باید به حال وقفیت باقی بمانند. این امر نشان‌دهنده اهمیت وقف است و در همین زمان موقوفات از گسستگی و نابسامانی ناشی از سیطره طاغوت خارج شد و مقام و مرتبه واقعی خویش را یافت.

در رابطه با بررسی روند تغییرات حوزه وقف طی صد سال اخیر و تأثیر حوزه وقف در رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی با نادر ریاحی سامانی، پژوهشگر حوزه وقف، به گفت‌وگو پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

ایکنا ـ وقف در تعالیم دینی و سیره ائمه معصومین(ع) چه جایگاهی داشته است؟

تمامی ادیان، فرهنگ‌ها و ملت‌ها همواره به عنوان کار خیر در قالب وقف یا شبه وقف همیشه مؤلفه‌هایی این‌چنینی در مسلک خود داشته‌اند؛ یعنی هر آئین و دینی مؤلفه‌هایی همچون بخشش، نوع‌دوستی، امور خیریه و کمک به دیگری را در تعالیم و توصیه‌های خود داشته است. در تعالیم اسلامی نیز به همین صورت در آیات مختلف قرآن کریم به مقوله کمک به نیازمندان تحت عنوان انفاق، قرض‌الحسنه، صدقه، زکات و ... اشاره شده است. حتی برخی وصیت را نیز از همین مقوله می‌دانند. همچنین، هبه نیز نوعی بخشش و محبت به دیگران و نیازمندان دانسته می‌شود.

در احادیث و روایات متعددی نیز به این موضوع اشاره شده است که مهمترین آن حدیث پیامبر اکرم(ص) است که می‌فرمایند: «هنگامی که انسان می‌میرد تمام اعمال او بسته می‌شود، مگر سه عمل، نخست عملی که از او استفاده می‌شود و مادامی که مردم از آن استفاده می‌کنند همه ثواب‌ها در پرونده صاحب علم محاسبه می‌شود. دوم صدقه جاریه که همان وقف است و انسان مال و مکانی را وقف کرده که دیگران استفاده کنند و مادامی که منافع آن وجود دارد، صاحب مال از آن وقف بهره می‌برد. سوم فرزند صالحی که برای انسان دعا کند؛ چراکه اگر فرزند صالح نباشد، به فکر پدر و مادر نیست و مادامی که فرزند در دنیا است، این برکات برای پدر و مادر او وجود دارد».

بنا به گفته مفسران، منظور پیامبر(ص) از صدقه جاریه دو نوع صدقه دائم و موقت است. صدقه موقت صدقه‌ای است که انسان به عنوان مثال پولی رادر صندوق صدقات انداخته و یا به فقیری کمک می‌کند. اما صدقه دائم به این صورت است که طی آن اصل سرمایه همواره باقی می‌ماند و از درآمد آن برای کار خیر استفاده می‌شود. بنابراین، صدقه دائم همان وقف است که در آن اصل سرمایه‌ای که به کار خیر اختصاص دارد، باقی مانده اما از منافع آن برای اموری که واقف تعیین کرده، مصرف می‌شود. لذا وقف ازجمله کارهای خیر، ماندگار، یادگار و اثربخش است که در فرهنگ دینی و روایی ما به آن تأکید شده است.

ایکنا ـ با توجه به نیازهای روز جامعه، آیا حوزه وقف توانسته است پاسخگوی این نیازها باشد؟

خیر! حوزه وقف به اندازه کافی نتوانسته است پاسخگوی نیازهای روز جامعه باشد. بنا به دلایلی در طول تاریخ، نهاد وقف و تولیت امر وقف همواره به تناسب نیاز زمان خود به به حوزه وقف وارد شده و اموالی را وقف کرده‌اند. برای مثال در دوره‌ای آب انبارها در جنوب ایران از مصادیق بارز خیرات و مبرات بود؛ چراکه در این منطقه مشکل اصلی مردم آب آشامیدنی بوده است. در دوره‌ای نیز احداث درمانگاه‌ها، مراکز آموزشی و ... برای مردم اهمیت داشت.

لذا در هر دوره‌ای با توجه به مشکلات و نیازهایی که جامعه داشته، مردم برای حل آن مشکل وارد میدان شده و وقفیاتی انجام داده‌اند. پس از انقلاب اسلامی مشارکت مردم در امر خیر در کشور به نسبت قبل بیشتر شده و آمارها نیز این مسئله را نشان می‌دهد اما اغلب در قالب وقف نبوده و بیشتر در قالب امور خیر، تشکیل مؤسسات خیریه، هیئت‌ها، تشکل‌های قرآنی و ... انجام شده است. بنابراین، به نظر می‌رسد که وقف آن‌طور که باید و شاید سهمی که باید در رفع نیازهای کنونی ایفا کند را به جا نیاورده و انتظارات از وقف در این حوزه برآورده نشده است.

ایکنا ـ امروز در چه حوزه‌هایی بیشتر نیاز به مشارکت واقفان داریم؟

اصلی‌ترین حوزه‌ای که امروز نیازمند مشارکت بیشتر واقفان در آن هستیم، تقویت مبانی اخلاقی و ارتقای مسئولیت‌پذیری و ارتقای شاخص‌هایی که موجب شود تا جامعه از بخش‌های نگران کننده عبور کرده و به سمت آن برود تا نوع‌دوستی، محبت، اخلاق، راستی، درستی و صداقت تقویت شود.

در حوزه فیزیکی نیز در کنار احداث مدارس، درمان‌گاه‌ها و ... مهمترین عرصه، بحث کمک به ایجاد اشتغال جوانان و ارتقای سطح جامعه و کمک به شرکت‌های دانش‌بنیان است. واقفان باید در حوزه ایجاد اشتغال جوانان ورود کرده و با کمک به شرکت‌های دانش‌بنیان، زمینه را برای اشتغال هرچه بیشتر جوانان فراهم کنند که این مسئله از مصادیق بارز امر وقف است.

ایکنا ـ آیا حوزه وقف می‌تواند در رفع مشکلات اقتصادی کشور تأثیرگذار باشد؟

حوزه وقف قطعا در رفع مشکلات اقتصادی جامعه تأثیرگذار است. در طول تاریخ نیز به همین صورت بوده و فقط میزان تأثیرگذاری آن تفاوت داشته است. امروز برای مثال در کشورهای غربی هفت تا هشت درصد از تولید ناخالص ملی به نهادهای وقف و شبه وقف و تشکل‌های خیریه بازمی‌گردد اما در کشور ما آمار دقیقی از میزان تأثیر وقف در تولید ناخالص ملی وجود ندارد اما به هر حال وقف در این حوزه مؤثر بوده و می‌تواند نقش‌آفرینی کند.

اینکه توقع داشته باشیم، وقف بتواند مشکل اقتصادی کشور را به کلی حل کند صحیح نیست بلکه وقف می‌تواند جزئی از این مشکلات را حل کرده و دراین حوزه نقش‌آفرینی کند و اینکه تاکنون میزان این تأثیرگذاری چقدر بوده است باید از سوی مسئولان امر وقف در کشور ارائه شود تا مشخص شود که نهاد وقف تا چه حدی توانسته است تا در زمینه حل مشکلات اقتصادی تأثیرگذار باشد.

ایکنا ـ بسیاری از مردم همانند گذشته توان مالی برای ایجاد وقف‌های بزرگ ندارند، به همین جهت به صدقه روی می‌آورند؛ چه سازوکاری برای جمع‌آوری منابع خرد مردم و مشارکت آنان در امور وقفی در نظر گرفته شده است؟

در این رابطه سازوکار مشخصی ایجاد شده که برای مثال بنیان اوراق وقف در همین زمینه گذاشته شد که گاهی نیز از آن به عنوان وقف مشارکتی نام برده می‌شود که البته اگر با همان نام اوراق وقف از آن یاد شود، بهتر است. این سازوکار باعث می‌شود تا چنانچه مردم نتوانند وقف‌های بزرگ و شخصی از خود داشته باشند، به صورت مشارکتی نسبت به ایجاد وقف‌های جدید اقدام کنند و هزاران نفر می‌توانند با تهیه سهام خرد، طرح‌ها و وقف‌های بزرگی را اجرا کرده و سپس، برای این وقفیات وقف‌نامه نیز نوشته شود.

اخیرا نیز با فتوای مقام معظم رهبری و پذیرشی که در دفترخانه‌ها انجام گرفت و سازمان ثبت اسناد نیز آن را ابلاغ کرد، هر فردی می‌تواند با اعتبارات خرد وقف کند. در کشور ما تا یک سال و نیم قبل وقف پول بنا به مسائل فقهی و فنی جایز شمرده نمی‌شد اما در نهایت فقها و اندیشمندان به این نتیجه رسیدند که با توجه به شرایط کنونی و پشتوانه‌ای که پول در بانک مرکزی دارد، وقف پول مجاز شمرده شود و امروز هر فردی می‌تواند با هر مبلغی وارد حوزه وقف شده و پول یا سهام خود را وقف کند. همچنین، افراد زیادی می‌توانند در کنار یکدیگر و هرکدام با سرمایه خرد وارد این حوزه شده و مجموعه‌های فراوانی را وقف کنند.

ایکنا ـ یکی از مشکلات امروز جامعه ناآگاهی واقفان از نیات جدید و نیازهای روز جامعه است. برای رفع این مشکلات چه برنامه‌هایی اجرا شده است؟

این نکته بسیار مهم است و یکی از ایرادات حوزه وقف ناآگاهی واقفان از نیات جدید و نیازهای روز جامعه است. در حال حاضر برای مثال آستان قدس رضوی پایگاه‌های اطلاع‌رسانی مفصلی دارد و نسبت به اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی جامعه در این زمینه فعالیت می‌کند. سازمان اوقاف و امور خیریه و دیگر مراکز مرتبط با حوزه وقف نیز در این حوزه فعال هستند اما به نظر می‌رسد که در کنار تلاشی که نهادهای متولی این امر انجام می‌دهند، باید برای ورود جدی رسانه‌ها به ویژه رسانه ملی در این زمینه کاری کرد.

همچنین باید متناسب با فضای مجازی که امروز در دنیا تمامی حوزه‌ها را تسخیر کرده نیز اقدامات فوری صورت گیرد تا تقویت کار خیر و امر وقف که در کل به صلاح خیر و سالم‌سازی و ارتقای درستی، راستی، مسئولیت‌پذیری، نوع‌دوستی، رحم و کمک به دیگر انسان‌ها است در جامعه انجام شود. لذا اطلاع‌رسانی این مقوله باید از چیزی که امروز شاهد آن هستیم، بسیار بیشتر باشد و اهمیت امر وقف نیز به صورت مرتب برای مردم تشریح شود.