توبه اولین گام رسیدن به تحول اخلاقی در ماه مبارک رمضان است

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، پژوهشگر قرآنی طی ارسال سومین یادداشت خود به خبرگزاری ایکنا از قم هدف روزه‌داری ماه مبارک رمضان را دگرگونی شناخت‌ها، باورها، گرایش‌ها و رفتارهای انسان دانست که تشریح این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:

با توجه به ادبیات و منطق اخلاقی قرآن، تقوا عام‌ترین مفهوم اخلاقی است و اگر انسان به تقوا راه پیدا کند به تحول اخلاقی نیز می‌رسد زیرا تقوا به معنای پای‌بندی به الزامات اخلاقی است. تقوا در اصطلاح اخلاق قرآنی نیرویی درونی است که انجام خوبی‌ها و پرهیز از بدی‌ها را آسان می‌کند.

اولین و مؤثرترین گام برای تحول درونی توبه است. توبه به معنای پاک کردن و تطهیر روح از آلودگی و زنگار گناه است؛ عارفان و معلمان اخلاق برای تحول اخلاقی و رسیدن به قرب الهی، مراحل سیر و سلوک را به چهار مرحله اصلیِ تخلیه، تحلیه، تجلیه و فنا تقسیم می کنند. تحلیه زدودن روح از رذیلت‌های اخلاقی، تحلیه، آراستن درون خویشتن به فضائل اخلاقی؛ تجلیه، تابیدن نور الهی بر قلب، و فنا، گذار از غیرخدا و وصول به خدای متعال است. تخلیه در اصطلاح قرآنی همان توبه و استغفار است.

توبه امیدبخش ترین اصل در نظام اخلاقی قرآن است. در قرآن آیات پرشماری به انذار و بیم دادن گناهکاران اختصاص یافته است. اما با وجود اصل اخلاقی توبه‌گویی، انذارها و تهدیدهای قرآنی چندان بیمناک نخواهند بود. زیرا بارها در قرآن شاهد این نوید و بشارت الهی هستیم که هرگز از رحمت الهی نا امید نشوید زیرا خداوند همه گناهان را می‌بخشد. در آیه 53 سوره زمر آمده است: «قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيم: بگو اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده‌‏ايد! از رحمت خداوند نا امید نشويد كه خدا همه گناهان را مى‏‌آمرزد، زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است‏».

با وجود این بشارت مسرت بخش الهی هرگز دلیلی برای نگرانی و ترس از مجازات باقی نمی‌ماند. تنها شرط پذیرش توبه آن است که این توبه و بازگشتِ گناهکار به سوی پروردگارش از سرحقیقت و اخلاص باشد.

محبت و دوست داشتن یکی از بنیادی‌ترین پیش نیازهای تربیت قرآنی است. در قرآن بار‏ها سخن از محبت خداوند نسبت به گروه هایی از انسان ها، به میان آمده است. دو واژه «یُحِبُّ» و «لایحب» 41 بار در قرآن تکرار شده است. که در همه یا بیشتر این موارد به معرفی برخی گروه‌های اجتماعی می‌پردازد. گروه‌هایی که خداوند آنان را دوست دارد و نیز گروه‌هایی که محبوب خدا نیستند. یکی از گروه‏‌هایی که خداوند آنان را دوست دارد «توابین و توبه‌کنندگان‌اند»؛ «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ» (بقره: 222). این آیه یکی از جلوه‌های ناب رحمت بی‌کران الهی است. توبه‌کننده کسی است که تا پیش از توبه از دستورات خدا سرپیچی و نافرمانی کرده است؛ اما تنها با اظهار ندامت و پشیمانی گناهکار، نه تنها خدا از خطای او چشم می پوشد که محبوب خدا می شود. خداوند با صراحت و تأکید اعلام می کند که من او را دوست می‌دارم؛ در این آیه به دو نکته بسیار لطیف و شورانگیز اشاره شده است. نخست آن که خداوند اعلام می‌کند که توبه کنند محبوب او است. دومین نکته آن است که، با ابراز و اعلام این محبت، به افراد جامعه نیز هشدار می‌دهد که نباید گذشته گناهکاری که توبه کرده است موجب شود تا از سوی دیگران مورد بی‌مهری و توهین قرار گیرد و از جامعه طرد شود. به عبارت دیگر این اعلام محبوبیت گناهکار نزد خداوند اقدامی عاطفی و نوعی مصونیت اجتماعی برای توبه‌کننده است. به راستی پس از شنیدن جایگاهِ توبه کننده در ساحت قدس الهی، چگونه می‌توان به انسانی که محبوب خدا است تعرض و توهین کرد؟!

تکرار واژه «لایُحِبُّ» در قرآن کریم نوعی تحریک عاطفی گناهکاران و ستمگران برای بازگشت و توبه است. اصولا انسان‌ها نسبت به ستمگاران و هنجارشکنان ابراز انزجار و نفرت می‌کنند و با واژگان نفرت بار و توهین‌آمیز از آنان یاد می‌کنند؛ اما در بسیاری از آیات قرآن خداوند درباره گروه‌هایی که نافرمانی می‌کنند، از تعبیر لایحب استفاده می‌کند. «إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدينَ؛ خدا متجاوزان را دوست ندارد» (بقره: 190)، «وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثيمٍ؛ خداوند، هيچ انسانِ ناسپاسِ گنهكارى را دوست نمی‌دارد» (بقره: 276). این تعبیرهای زیبا یکی دیگر از نکات جالب نظام اخلاقی و تربیتی قرآن است.

خداوند در مورد گروه‌های خطاکار نیز از واژه عاطفی یحب استفاده می‌کند به این معنا که شما هم می‌توانید با توبه در کناره گروهایی قرار بگیرد که محبوب خدا هستند چراکه توبه‌کنندگان محبوب خداوند هستند و پایه اصلی آفرینش انسان عشقی است که خداوند نسبت به او دارد.