سیر تحول حضور اجتماعی زنان از جاهلیت تا جامعه نبوی
عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا(س) اظهار کرد: در جامعه نبوی مسئله دخترکشی حل می‌شود چراکه خداوند چنان با عتاب با برخی از گروه‌های عرب که به حیات دختران پایان می‌دادند برخورد می‌کند که دیگر چنین چیزی باقی نمی‌ماند. ارث‌بری زنان تغییر پیدا کرده و قانون ارث گذاشته می‌شود. همه این موارد منطبق بر آیات قرآن است.
به گزارش خبرنگار ایکنا، ندا گلیجانی‌مقدم، عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا(س) عصر امروز، پنج شنبه 16 بهمن‌ماه در نشستی با موضوع «سیر تحول حضور اجتماعی زنان از جاهلیت تا جامعه نبوی» به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: عربشناسان در مورد معنای جاهلیت به صورت متفاوت نظر می‌دهند و برخی جهل را در مقابل علم گرفته و نوعی نادانی رایج در نظر گرفته و برخی نیز جهل را در مقابل علم پس از اسلام در نظر گرفته‌اند. برخی این واژه را در مقابل عقل گرفته و برخی از ویژگی‌ها را برای مردم عصر جاهلی برشمرده‌اند و در نتیجه آنها را جهل تلقی می‌کنند.
وی افزود: برخی نیز معتقدند در آن دوره آزادی، شکوفایی علم، شکوفایی هنر بوده که البته نوعی غلو دارد. در مقابل نیز برخی نوعی سیاهی مطلق و دوران سراسر خباثت و نادانی در نظر دارند که در این نگاه نیز نوعی غلو دیده می‌شود اما واقعیت این است که باید از هر دو مورد عبور کنیم چراکه هیچکدام نمی‌تواند برای ما مبنا باشد بلکه باید ویژگی‌های دوران جاهلیت را شناسایی و سپس به تحلیل آن دوران بپردازیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا(س) اظهار کرد: مسلم است دوره جاهلیت مجموعه‌ای از رفتارها و ویژگی‌های خاص دارد که به دلایل مختلف رخ داده است و یکی از مهمترین دلایل را شاید در جغرافیای آن منطقه یعنی شبه جزیره عربستان ریشه داشته باشد. آن منطقه ویژگی آب و هوایی خاصی دارد که زندگی خاصی مبتنی بر تعصبات قبیله‌ای خاص را نیز می‌طلبد چراکه حفظ حیات آنها نیازمند اتخاذ این ویژگی‌های قبیله‌ای بوده است. در آن شرایط قبیله دارای ویژگی‌هایی همانند تعصب به نسب، خون و خاندان دارد که افراد را ناگزیر به رفتارهایی می‌کرد که خارج از اسلوب و قواعد بشری تلقی می‌شود.
گلیجانی مقدم بیان کرد: اعراب برخی از رذایل همانند اعتقاد به بت و جن و برخی از فضایل همانند جنگاوری، مهارت در تیراندازی و مهمان نوازی دارند که همگی را باید در کنار هم مورد بررسی قرار دهیم که وابسته به شرایط و سختی‌های محیطی بوده است. نظام فکری آنها نیز بر مبنای شرک بوده و بر مبنای توحید نبوده است. اعتقادات و ادیان متعددی در انجا جریان داشته که فکر آنها را شکل داده است. البته در کنار آن حضور صابئین، یهود و نصارا نیز در برخی مسائل اندیشه‌ای تأثیرگذار بوده است که نیازمند جلسات متعدد است. همچنین یک نظام فرهنگی مجزا دارند که به صورت جداگانه قابل تأمل و برسی است.
وی ادامه داد: آنها قوانین خود را دارند که در عین سادگی، ساختار قبلیه‌ای آنها را شکل می‌دادند و با همین ساختار ساده می‌توانستند به حیات خود ادامه دهند. هر چند گاهی کار آنها به جنگ و جدال می‌انجامد. علاوه بر این برخی از دانش‌ها بنا بر نیازهای آنها وجود دارد که از جمله آنها علم نسب‌شناسی، طب و نجوم و نظیر آن داشته‌اند که برای آنها مورد نیاز بوده است. اعراب نیاز داشتند آب و هوا و شرایط جوی و داروها و بیماری‌ها و ستارگان را بشناسند. همچنین شاعران زبردست و خطابه‌خوان‌های قوی بودند. بنابراین آنها از همه چیز تهی نبوده‌اند و هیچ چیز را نباید به صورت مطلق ببینیم چراکه دوران جاهلیت دوران تاریکی مطلق نیست. اینها مجموعه‌ای ویژگی‌های خاص در شبه جزیره عربستان بوده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا(س) تصریح کرد: لازم است اشاره‌ای کنم به آن چیزی که در قرآن کریم به عنوان مظاهر جاهلیت آمده است چراکه در قرآن کریم نقاط منفی قضیه برجسته می‌شود. یکی از این موارد شرک است که خداوند در سوره انعام به آن اشاره می‌کنند. همچنین نیکی نکردن به والدین، زنا، زنده به گور کردن دختران، میگساری، رباخواری، تحقیر زن و امثالهم از نشانه‌های جهل در قرآن کریم است که باید در مورد تک تک تأمل کنیم. نکته‌ای که بنا داریم به آن بپردازیم وضعیت زنان در دوران جاهلیت است که از نگاه جاهلی در خلقت با مردان برابر نیستند.
وی افزود: البته این نگاه در طول تاریخ در بسیاری از جوامع وجود داشته و مختص دوران جاهلیت در عربستان نیست و این جای تعجب بسیار دارد ولی به هر حال زن در جامعه عرب جاهلی اگر هم دارای نقشی باشد با قدری تسامح می‌توان برای وی نقش دوم در نظر گرفت و از شأنی همپای مرد برخوردار نیست. وقتی چنین نگاهی وجود داشته باشد طبیعتا در نوع رفتار، قوانین و پاسخگویی به نیازهای زن تفاوت وجود خواهد داشت و به همین دلیل مشاهده می‌کنیم زن در جامعه عرب جاهلی از جایگاه مناسبی برخوردار نیست. البته استثنا هم وجود دارد چراکه برخی از محققین معتقدند که این امری نسبی است و در هر قبیله‌ای نگاهی متفاوت به زن وجود داشته و در برخی از این قبایل زن باسواد نیز وجود داشته است. در برخی از قبایل نیز زنان از ارث بهره‌مند بوده و در برخی دیگر محروم بوده‌اند.
گلیجانی مقدم تأکید کرد: اما به صورت کلی می‌توان گفت اولین نشانه حیات برای انسان، موجود بودن و در این دنیا زیستن است که این حق از گروهی از دختران آن جامعه گرفته شد و این نهایت بی‌عدالتی و خشونت است. البته این رسم عامی نیست بلکه در بین تعدادی از قبایل عرب وجود داشته است. در این زمینه مباحثی همانند تعصبات قومی و قبیله‌ای و ترس از اسارت دختران یا ازدواج با دیگر قبایل و قاطی شدن خون آنها با خون دیگران وجود داشته است. البته افرادی نیز بوده‌اند که این دختران را خریداری کرده و بزرگ کرده‌اند و به این طریق دختران را نجات داده‌اند بنابراین زنده به گور کردن دختران شامل همه قبایل نبوده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا(س) ادامه داد: مصادیق خشونتی که در جامعه عرب جاهلی به صورت عمومی وجود داشته شامل ازدواج‌های اجباری، عدم استقلال اقتصادی، بی بهره بودن از ارث، متعلق بودن مهریه به پدر دختر، تنبیه بدنی و حتی تفاخر به تنبیه در برخی از اشعار شاعران عرب، تعدد همسران برای مردان، عدم عدالت بین زنان و رها کردن زنان است که در این شرایط نه وی را طلاق می‌دادند تا بتواند با شخصی دیگر ازدواج کند و نه از وی حمایت می‌کردند.
وی یادآور شد: در همین بافت اجتماعی برخی استثناها نیز وجود دارند که توانسته‌اند به عنوان زنان تأثیرگذار و مستقل از منظر اقتصادی وجود داشته‌اند. واقعیت این است که تاریخ ما توسط مردان نوشته شده است و این مانع از این می‌شود که تاریخ اجتماعی درست درباره زنان نوشته شود اما در همین تاریخ مردانه‌نوشت از زنانی سخن گفته شده که زندگی خوبی داشته‌انند. درباره مشاغل زنان اگر بخواهیم صحبت کنیم برخی از زنان همانند حضرت خدیجه وجود داشته که به این علت که از دو همسر گذشته به وی ارث رسیده بنابراین توانسته کار تجاری را آغاز کند. دختر طلحه نیز از جمله این زنان بوده که استقلال اقتصادی داشته است. همچنین زنانی وجود داشته‌اند که به کارهایی همانند عطرفروشی مشغول بوده‌اند.
گلیجانی مقدم بیان کرد: یکی از مشاغل جدی برای زنان قابلگی بوده که از طریق این کار ارتزاق می‌کردند. همچنین پرستاری در میان آنها رواج داشت و به ویژه در دوران جنگ‌ها که سربازان زخمی می‌شدند زنانی به عنوان پرستار عمل می‌کردند. از زنی به نام ردینه در تاریخ نام برده شده که نیزه‌های معروفی ساخته و در واقع یک اسلحه‌ساز ماهر بوده است. آرایشگری از دیگر مشاغل آنها بوده است. همچنین اگر پیشگویی را به عنوان یک شغل در نظر بگیریم برخی از زنان به این شغل اشتغال داشتند و از طریق آن به کسب درآمد مشغول بودند. چنین شاکله‌ای در آن دوران وجود داشته و برخی از زنان نیز می‌توانستند کسب درآمد اقتصادی بکنند. البته اینها برای تعدیل در آن جامعه است تا جامعه جاهلی به صورت یکپارچه پلید دیده نشود.
عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا(س) ادامه داد: درباره وضعیت فرهنگی آن دوران نیز باید گفت که در جامعه‌ای که سواد وجود ندارد و تنها هنر شاعری و مدیحه‌سرایی است طبیعتاً زنان نیز تحت تأثیر چنین فرهنگی بوده‌اند. در مورد وضعیت حضور اجتماعی زنان نیز برخی معتقدند در بادیه، زنان بسیار آزادتر بودند و در شهرها زنان پوشیده‌تر و محدودتر بودند. مادر بودن نیز برای زنان عرب نوعی افتخار محسوب می‌شد و البته اگر تعداد پسران آنها زیاد بود ام البنین می‌شدند و افتخار بیشتری برای آنها داشت.
وی افزود: از این دوران که بگذریم دوران بعثت حضرت رسول اکرم(ص) و تغییر نگرش به زنان است. خداوند آیاتی نازل کرده و بر خلقت یکسان زن و مردم تأکید می‌کند. یکی از این آیات آیه 13 سوره حجرات است که خداوند متعال فرموده است: « يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ؛ ای مردم، ما همه شما را نخست از مرد و زنی آفریدیم و آن گاه شعبه‌های بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید، همانا بزرگوار و با افتخارترین شما نزد خدا با تقواترین شمایند، همانا خدا کاملا دانا و آگاه است» هزاران نکته و تغییر نگرش را می‌توانید در این آیه پیدا کنید چراکه به یکباره نگرش جامعه نسبت به زن تغییر کرده و زن تبدیل به بشر می‌شود و در کنار مرد قرار می‌گیرد و ارزش مساوی پیدا می‌کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا(س) یادآور شد: این یکسانی و ارزش در خلقت بار مثبت بسیاری برای زنان ایجاد می‌کند. وظایف عبادی زن و مردم یکسان است و آنها به اشکال متفاوتی نماز نمی‌خوانند و روزه نمی‌گیرند و این هم نشانه‌ای از عدالت در میان آنان است. وقتی زن‌ها در این خلقت برابر قرار می‌گیرند از حقوق برابری هم برخوردار می‌شوند و جنسیت مانع از این نمی‌شود که برخی از افراد صاحب برخی از منزلت‌ها شوند. در این شرایط زن و مرد در کسب علم شأن یکسان پیدا می‌کنند چراکه قانون برای آنها طراحی شده و به عرصه عمل نیز می‌رسند.
وی اظهار کرد: در این ایام مسئله دخترکشی حل می‌شود چراکه خداوند چنان با عتاب با برخی از گروه‌های عرب که به حیات دختران پایان می‌دادند برخورد می‌کند که دیگر چنین چیزی باقی نمی‌ماند. عده نگه داشتن زنان از یک سال به چهار ماه و ده روز کاهش پیدا می‌کند. ارث‌بری زنان تغییر پیدا کرده و قانون ارث گذاشته می‌شود. همه این موارد منطبق بر آیات قرآنی است و زنان از نظر قانونی صاحب شرایطی می‌شوند که می‌توانند برخی از رفتارها را از خود بروز دهند.
گلیجانی مقدم اظهار کرد: بخشی از شیوه‌ای که پیامبر برای مقابله با جاهلیت دارند اصلاح افکار و اعمال و بخشی نیز قطع کامل آن و تخریب از پایه و اساس است. در مورد بخش اول مثلاً چند همسری را محدود می‌کنند و برخی از رفتارها همانند میگساری را به تدریج تغییر می‌دهند اما در مواردی دیگر همانند شرک و بت پرستی یا دختر کشی باید به یکباره تخطئه شده و از بین می‌رفته است. پیامبر اسلام(ص) در این راستا از آموزه‌های قرآنی برای تصحیح رفتارهای فردی و اجتماعی استفاده می‌کنند.
انتهای پیام
