پژوهشی در باب مقابله با تعصبات مذهبی

‌‌پیش از شروع محرم، سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور، بر اساس رصد‌های فرهنگی خود دریافته بود که اختلاف نظر‌های موجود پیرامون برگزاری یا عدم برگزاری مراسم‌های عزاداری موجب ایجاد شکاف و گسست در جامعه مذهبی خواهد شد. طبعاً باید راه‌حلی در این زمینه اندیشیده می‌شد. برای حل این مسئله، جلساتی را با برخی مشاوران فرهنگی برگزار کردیم و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که ترویج و تبلیغ روضه‌های خانگی زمینه مناسبی برای ایجاد وحدت فراهم خواهد کرد.

‌این سخن صحیح است. دلیل اصلی این مسئله هم به تعصبات مذهبی جامعه ما باز می‌گردد، به‌ویژه در نخستین روز‌های شروع پویش روضه‌های خانگی در فضای مجازی، مشاهده کردیم که بسیاری از بچه‌های هیئتی، ترویج روضه‌های خانگی را مغایر با تعظیم شعائر حسینی به شمار آوردند و ادعا کردند که ترویج روضه‌های خانگی دسیسه دشمنان اسلام برای کمرنگ کردن فرهنگ عاشورا در میان مردم است. همین مسئله انگیزه شد تا برای زدودن این شبهات مرکز مطالعات این سازمان، پژوهشی مختصر در مورد ریشه‌های شکل‌گیری روضه‌های خانگی انجام دهد.

‌به علت وجود شبهات مطرح شده، مقرر گردید تا کار‌ویژه‌ای در مورد تاریخچه روضه‌های خانگی در دستور کار قرار بگیرد. در نگاه اول نیز مخاطب را عامه مردم در نظر گرفتیم و بر همین اساس، تلاش کردیم فارغ از دشوارنویسی‌ها یا تحلیل‌های سنگین، اثری مختصر را تنظیم کنیم که در آن به عصر شکل‌گیری و تطوراتی بپردازیم که این روضه‌ها در دوران‌های مختلف تاریخی پشت سر گذاشته‌اند.

البته علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات و مطالعه جزییات بیشتر به اصل کتابچه مراجعه کنند، اما کلیتی درباره این پژوهش عرض می‌کنم و آن اینکه بر اساس تحقیقات، مشخص شد روضه‌های خانگی سه دوره را پشت سر گذاشته که به ترتیب دوره‌های «نضج و تکوین روضه‌های خانگی»، «دوره استقرار و تثبیت روضه‌های خانگی» و «دوره توسعه و تکامل روضه‌های خانگی» بوده است.

دوره نضج و تکوین روضه‌های خانگی حد فاصل سال ۶۱ تا ۳۲۹ هجری را در بر می‌گیرد. این دوره از واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) تا پایان غیبت صغری را شامل می‌شود. در این دوره، شیعیان به ترغیب ائمه(ع)، بساط ماتم و عزاداری بر سیدالشهداء(ع) را به‌طور سالیانه در خانه‌های خویش گستردند. این شکل از عزاداری در ابتدا یک روز در سال را به خود اختصاص می‌داد و بیشتر به صورت خانوادگی و صرفاً برای اهالی منزل برگزار می‌شد و از تشریفات خاصی نیز برخوردار نبود.‌

‌این پژوهش متناسب با مخاطبان عام نگاشته و به همین علت سعی شده تا با ارائه نکات جزئی حوصله مخاطب را سر نبریم. بسیاری از مسائل در این کتابچه به صورت کلی و گذرا اشاره شده است. در زمینه تاریخ شروع روضه‌های خانگی نیز همین روال مدنظر قرار گرفت و به جای گمانه‌زنی‌ها در باب تاریخ‌گذاری روایات مربوطه، به روضه‌های خانگی بپردازیم و به صورت کلی به زمان شروع این شکل از روضه‌ها اشاره کردیم. با این توضیحات اگر بخواهم پاسخ سوال شما را بدهم، باید به طور کلی بگویم که روضه‌های خانگی به طور رسمی و آیینی از زمان امام صادق(ع) شکل و رونق گرفت.‌

‌دومین دوره سیر تطور روضه‌های خانگی از سال ۳۲۹ آغاز و تا سال ۹۰۷ هجری تداوم یافت. این دوران را در کتابچه به عنوان دوران استقرار و تثبیت روضه‌های خانگی معرفی کردیم. در این دوران، برگزاری روضه‌های خانگی به یکی از آیین‌های ثابت شیعیان در ایام محرم تبدیل شد، به‌طوری‌که شیعیان علاقه‌مند به خاندان عصمت و طهارت(ع) برای بزرگداشت حادثه کربلا در خانه خویش مراسم سوگواری به مدت ۱۰ شب برگزار می‌کردند و در این ایام از سایر ارادتمندان نیز دعوت به عمل می‌آورند تا در این مراسم شرکت کنند.

سومین دوره نیز شامل بازه زمانی سال ۹۰۷ هجری تا عصر حاضر است. در این دوره، روضه‌های خانگی توسع‌های زمانی و مکانی یافت. روضه‌های حسینی به جای آنکه در خانه‌های شیعیان به مدت یک دهه در طول سال برگزار شود، در محافل بزرگ‌تری همچون تکایا و حسینیه‌ها به شکل ماهیانه و حتی هفتگی تداوم یافت. قرائت قرآن، بیان احکام، وعظ، مرثیه‌سرایی و پذیرایی از عزاداران در این دوره به عنوان شکلی تثبیت شده در روضه‌های خانگی جای گرفت.‌

‌این پژوهش به نوعی پی‌جویی نقاط عطف تاریخی در زمینه آیین‌های عاشورایی بوده است. از این منظر و بر اساس سایر پژوهش‌هایی که تاکنون در حوزه آیین‌های عاشورایی صورت گرفته، دوره حیات اهل‌بیت(ع)، دوره آل‌زیار و دوره صفویه، مقاطع مهمی در تاریخ عزادارای‌های عاشورایی به حساب می‌آیند. ما نیز در ابتدا بر اساس همین نظر طرح تحقیق را تدوین کرده و در ادامه پس از اینکه به صورت عملیاتی وارد پژوهش شدیم. در عمل نیز دریافتیم که این تاریخ‌گذاری، بسیار دقیق است.

در پایان امیدوارم خوانندگان این کتاب ضمن مطالعه، انتقادات و پیشنهادات خود را با ما در میان بگذارند.