دایرةالمعارف قرآن؛ از تولد تا جلد چهاردهم

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، قرآن کریم، اقیانوس بیکرانی است که دست‌یابی به گوهرهای آن نیازمند غور و دقیق شدن در آن است  در این راستا کارهای بسیاری انجام شده است، دایرةالمعارف قرآن یکی از آثاری است که در این راستا تدوین شده است. طرح تدوین این اثر مهم، برای نخستین بار در سال 1375 از سوی مرکز فرهنگ و معارف قرآن مطرح و از سال 1376 تدوین آن آغاز شده و تاکنون نیز ادامه داشته است، امسال شاهد انتشار چهاردهمین مجلد از این دایرةالمعارف بودیم.
در راستای بررسی اهمیت این دایرةالمعارف و ویژگی‌های آن با حجت‌الاسلام والمسلمین علی خراسانی، مدیر گروه دایرةالمعارف‌های قرآنی مرکز فرهنگ و معارف قرآن به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
-دایرة‌المعارف قرآن چطور شکل گرفت؟
اکنون عصر انفجار اطلاعات است و مخاطبان نیازمند دسترسی آسان و سریع به این اطلاعات هستند؛ از این‌رو یکی از اهداف تدوین دایرةالمعارف‌ها همین موضوع بوده است؛ از سوی دیگر هزاران تک‌نگاشته و تفسیر و ... در حوزه قرآن نوشته شده است و اغلب این نوشته‌ها براساس دغدغه‌های مسلمانان نسبت به مباحث قرآن به نگارش درآمده و سبب شده صدها هزار اثر قرآنی شکل گیرد، پس اطلاعات فراوان است و دائرةالمعارف‌ها نیز براساس دسترسی سریع و آسان به اطلاعات قرآنی نگارش می‌شوند و دایرةالمعارف قرآن نیز با همین غرض نوشته شده و در حال تدوین است.
تدوین این دایرة‌المعارف نیز از سال 1376 آغاز شد و در این زمینه مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی کمک‌های فراوانی برای شکل‌گیری آن انجام دادند و بودجه‌های اولیه این پژوهش از سوی ایشان تأمین شد.
-با توجه به اینکه شاهد چاپ دایرةالمعارف قرآن از سوی غربی‌ها هم بوده‌ایم، آیا این دایرةالمعارف به موازات کار غربی‌ها انجام شده است یا خیر؟
خیر، تقریباً همزمان با این کار که در قم آغاز شد و جای آن نیز در حوزه جهان اسلام خالی بود، شنیدیم که در لایدن هلند نیز دایرةالمعارف قرآن آغاز شده است که پیشتر هم دایرةالمعارف اسلام را انجام داده بودند. دایرةالمعارف قرآن مرکز فرهنگ و معارف قرآن، اثری جامع و گسترده است و بیش از 3 هزار مدخل را شامل می‌شود، در حالی که دایرةالمعارف قرآن لیدن در ابتدا هزار مدخل بود که خروجی آن 750 مدخل را شامل می‌شد.
از اين سه هزار مدخل، 112 مدخل علوم قرآن و 362 مدخل اسما و صفات و 750 مدخل اعلام مصرّح و غير مصرّح، و بقيه موضوعات و مفاهيمى است كه در قرآن يا به آنها تصريح شده و يا از آيات برداشت مى‌شود و در 30 مجلد تدوين و تنظيم خواهد شد. همچنین نویسندگانی که در این حوزه در دایرةالمعارف لیدن حضور داشتند، اغلب مسیحی و یا یهودی هستند و تعداد مسلمانان حاضر در این پروژه کم است و اگر هم هستند مؤلفان شیعه در میان آنها بسیار انگشت‌شمار است، در حالی که دایرةالمعارف قرآن حوزه علمیه قم به دور از جانبداری و با احترام به عقاید و مذاهب به مباحث علمی پرداخته است. 
-این تفاوت در تعداد مداخل خیلی فاحش است، دلیل آن را در چه می‌دانید؟
اغلب موضوعاتی که در دایرةالمعارف قرآن لیدن هلند از سوی غربی‌ها انجام شده، مربوط به مسائل پیرامونی قرآن است، در حالی که دایرةالمعارف قرآن مرکز فرهنگ و معارف قرآن به همه آنچه که در قرآن اشاره شده، پرداخته است و در این راستا بیش از 3 هزار مدخل را استخراج کرده است.
-این دایرةالمعارف چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
هدف اصلى اين دائرة‌ المعارف، ارائه اطلاعات ناب و اصيل در قلمرو موضوعات و مفاهيم قرآنى است؛ به طوری که محققان و پژوهشگران را از منابع فرعی بی‌نیاز می‌کند.
-این دایرةالمعارف قرآن چه ویژگی‌ها و امتیازاتی دارد؟
یکی از ویژگی‌های مهم آن جامع‌نگرى است که در رابطه با معارف قرآنى و مقالات آن مورد توجه قرار گرفته است، همچنین در پرداختن به موضوعات گوناگون نگاه تخصصی داشته و با حفظ صبغه قرآنى، مقالات آن تدوین شده است. نکته دیگر درباره گستردگی منابع و بهره‌گیری از منابع معتبر و دست اول در تفسیر و علوم قرآنی است و از سوی دیگر سعی شده دستاوردهای علمی جدیدی در هر موضوع ارائه شود. همچنین در تدوین دایرةالمعارف قرآن به استانداردهای تدوین دایرةالمعارف‌نویسی و معیارهای علمی توجه شده است.
با توجه به اینکه همه مقالات دائرة‌المعارف قرآن كريم، رويكرد و صبغه قرآنى دارند؛ از این‌رو در بخش شش‌گانه شامل فلسفه و کلام، فقه و حقوق، تاریخ و اعلام، علوم قرآنی و ادیان معارف و مفاهیم تدوین شده است؛ به عنوان مثال مباحثی مانند معاد و آخرت در مدخل‌های کلامی، زکات و خمس در مدخل‌های مربوط به فقه و حقوق، اعجاز و ادبیات قرآن در علوم قرآنی و ... مورد توجه قرار گرفته است، هر چند مباحث فقهى در اين دایرةالمعارف، صرفاً با رويكرد علمى و پژوهشى و با توجه به قلمرو مقالات تنظيم مى‌شود.
یکی از موارد مهم دیگر در شیوه ارائه مطالب در هر مقاله است، به طوری که احترام به آراء و عقاید مذهبی و مکتب‌های اسلامی مورد توجه است و نقدها منصفانه و علمی بوده و از دامن زدن به اختلافات پرهیز شده است. از سوی دیگر در مباحث تاريخى، گاهی گزارش‌هايى وجود دارد كه از نظر ارزشى مورد تأييد نيستند، اما از جنبه علمى قابل بحث بوده و نقل آنها آمده است. در درج منابع برای مقالات نیز دقت لازم شده است و این منابع منحصر به کتاب‌های چاپ شده نیست و گاهی به مقالات، رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دانشگاهی نیز ارجاع داده شده است و بهره‌گیری از منابع نیز منوط به استفاده از متون مرجع و اصیل است.
مقالات علمی در این دایرةالمعارف چگونه ارزیابی می‌شوند، آیا همه مقالات از سطح علمی یکسانی برخوردار هستند یا برخی بهتر از بقیه نوشته شد‌ه‌اند؟
مقالات سطوح مختلفی دارند؛ چرا که نویسندگان سطوح علمی مختلفی دارند، اما آنچه اهمیت دارد قبل از انتشار نیز از سوی شورای علمی به دقت مورد بررسی قرار می‌گیرد و هر یک به شکل موردی بررسی می‌شود و ارزیابی‌های فراوانی چه توسط خود مؤلف که در مرحله‌ای در اختیارش قرار می‌گیرد و یا در مراحل بعدی در بخش بررسی علمی از سوی شورای علمی و یا ویرایش و کنترل اصلاحاتی صورت می‌گیرد، گاه در 10 مرحله این ارزیابی‌ها انجام می‌شود. گرچه مدعی نیستم که همه آن در یک سطح هستند، بلکه براساس قدرت و قوت نویسنده متفاوت بوده، اما مطمئن هستیم که همه آنها از نصاب لازم برخوردار هستند و اگر این گونه نباشد مقاله مورد نظر رد می‌شود و دوباره نوشته می‌شود.
- شورای علمی برای انتخاب مقالات چه معیارهایی دارد؟
شورای علمی هر یک از مقالات را از نظر استناد بودن آن مورد بررسی قرار می‌دهد؛ از این‌رو مقالات نباید بدون سند و منبع باشند، این اسناد نباید ضعیف باشند و شورای علمی این مقالات را مقابله علمی می‌کند که در صورت نداشتن منبع یا سند اصلاح یا تکمیل می‌شود، درستی اعراب‌گذاری آیات، مقابله علائم ارجاعی، منابع ارجاعی و ... از معیارهایی است که در انتخاب مقالات اثرگذار است.
-این دایرةالمعارف چه اندازه در داخل یا خارج از کشور مورد استقبال قرار گرفته است؟
در خارج از کشور از سوی مبلغان استقبال شده و به نظر می‌رسد در خارج از کشور شناخت بیشتری نسبت به این اثر مهم وجود دارد، در حالی که در کشورمان چندان شناخته شده نیست و رسانه‌ها می‌توانند در این زمینه مؤثر باشند.
-ترجمه دایرةالمعارف قرآن می‌تواند برای محققان حوزه اسلام و قرآن در خارج از کشور اهمیت فراوانی داشته باشد، در این زمینه برنامه‌ای دارید؟
ترجمه این دایرةالمعارف به زبان‌هاى عربى و انگلیسی در دستور کار قرار دارد و کارهایی در حوزه ترجمه عربی انجام شده است، اما ترجمه به زبان انگلیسی نیازمند اتمام کار تدوین دایرةالمعارف است تا به ترتیب الفبایی باشد.
زبان نگارشی این دایرةالمعارف به چه صورت است و آیا یکنواختی در نثر وجود دارد یا خیر؟
در زبان مقالات، نثر معیار رعایت شده و با توجه به اینکه مقالات از سوی نویسندگان گوناگونی نوشته شده، اما وحدت زبانی و رعایت نثر معیار در آنها وجود دارد.