یادداشت؛
عبادت، فطرت، ایمان؛ مضامین «رنگ خدا» در قرآن
گروه اندیشه: ادیان الهی تاکید زیادی بر عبادت خداوند دارند، در این میان قرآن تعبیری با عنوان «رنگ خدا» دارد که مفسران در توضیح این مفهوم، عبادت، فطرت و ایمان را مضامینی ذکر کرده‌اند که این مفهوم مشتمل بر آنهاست.
«رنگ خدا» تعبیری قرآنی است که در آیه 138 سوره بقره «صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدونَ: اين است نگارگرى الهى و كيست خوشنگارتر از خدا و ما او را پرستندگانيم» به آن اشاره شده است. این آیه می‌تواند مورد تامل انسان امروز قرار گیرد، انسانی که در روزمرگی‌ها و تنش‌های زندگی از خداوند دور می‌شود و زندگی‌اش رنگ الهی را می‌بازد، چنین زندگی چه معنایی خواهد داشت؟
در ذیل آیه مورد بحث، احادیثی از معصومین(ع) وارد شده که مراد از رنگ خدا را اسلام یا میثاقی دانسته‌اند که خداوند در عهد الست (عارم زر) درباره ولایت علی(ع) با مردم گرفته است. (کلینی، کافی، ج 2، ص 14، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365ش.) امام صادق(ع) رنگ خدا را اسلام دانسته است و در روایت دیگری ایشان صبغةالله را ولایت امام علی(ع) دانسته‌اند که خداوند در عالم میثاق از مردم گرفته است.
فطرت انسان رنگ خداست
شهید مطهری در خصوص رنگ خدا معتقد است که مراد از آن رنگی است که خداوند در متن خلقت به انسان زده و از آن به فطرت تعبیر می‌کند. برخی از تفاسیر نیز این مضمون را در خصوص این آیه ذکر کرده‌اند.
شهید مطهری در این خصوص می‌نویسد «در آیه شریفه مراد از "صبغة اللّه" یعنی دین، رنگ خدایی است که خداوند در متن تکوین زده و انسان را به آن زینت داده است. این تعبیر در قرآن اشاره به عمل غسل تعمید که مسیحیان انجام مىدهند دارد و بچه‌های تازه متولد شده و کسانی مىخواهند مسیحى شوند با این غسل، آنان را وارد دین مسیحیت می کنند و به این وسیله رنگ مسیحیت به او مىزنند و این شست‌وشو کردن را یک نوع رنگ مسیحیت زدن مىدانند. قرآن مى‌گوید رنگ، آن رنگى است که خدا در متن خلقت زده است... . ایشان در ادامه می‌گوید" غسل تعمید اثری ندارد و کسى را که چیزى نیست نمی‌توان آنچنانى کرد؟! رنگ زدن آن رنگ زدنى است که دست خلقت در متن آفرینش زده است. آنچه پیغمبر ما مى‌گوید همان اسلام واقعى و همان فطرت واقعى است؛ فطرت واقعى یعنى رنگى که خدا در متن خلقت به روح و روان بشر زده است».
رنگ خدا در تفاسیر قرآن
در تفسیر المیزان صبغه الله یا رنگ خدا به معنای ایمان و عبادت خداوند است، علامه در تفسیر المیزان در این خصوص می‌نویسد: «كلمه (صبغة) از ماده (ص- ب- غ) است، و نوعيت را افاده مىكند، يعنى مىفهماند اين ايمان كه گفتگويش مىكرديم، يك نوع رنگ خدايى است، كه ما بخود گرفتهايم، و اين بهترين رنگ است، نه رنگ يهوديت و نصرانيت، كه در دين خدا تفرقه انداخته، آن را آن طور كه خدا دستور داده بپا نداشته است. (وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ) اين جمله كار حال را مىكند، در عين حال بمنزله بيانى است براى (صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ)، و معنايش اين است كه در حالى كه ما تنها او را عبادت مىكنيم، و چه رنگى بهتر از اين؟ كه رنگش بهتر از رنگ ما باشد».
شیخ طبرسی در مجمع البیان مراد را فطرت خداخواهانه عنوان کرده است و مانند علامه طباطبایی آن را در نسبت با دیگر ادیان عنوان داشته است. ««صبغ» بهمعناى «رنگآميزى» برگرفته شده است؛ و اين، بدان دليل است كه نصارا نوزادان خود را در آبى ويژه شستشو مىدادند و بدان فخر مىفروختند؛ كه قرآن فرمود: نگارگرى و رنگآميزى خدا كه همان ارزانىداشتن فطرت خداخواهانه است، بهتر و برتر است».
حجت‌الاسلام و المسلمین قرائتی در تفسیر نور ذیل «رنگ خدا» نوشته است که رنگ خدا را رنگ وحدت، برادری و تسلیم امر خدا بودن است. در این تفسیر می‌خوانیم «انسان در زندگى خويش بايد رنگى را بپذيرد، امّا در ميان همه رنگها، رنگ خدايى بهتر است. ناگفته پيداست كه تا رنگ، نژاد و قبيله و هوس‌ها را كنار نگذاريم، رنگ وحدت و برادرى و تسليم امر خدا بودن را نخواهيم گرفت.
تفسیر اطیب‌البیان که نوشته سیدعبدالحسین طیب است را ایمان الهی خوانده است، وی در این زمینه می‌نویسد: آن بهترين رنگ‌هاست، چون بسوي توحيد و يگانه پرستی می خواند، به عكس يهوديت و نصرانيت كه بسوی فرقه و گروه خود میخوانند و مدعای‌شان به شرك می‌انجامد.
تفسیر کشاف نوشته زمخشری نیز نوشته است که مراد از از صبغة الله است که خداوند انسان را بر اساس آن پاک می‌کند. با نگاهی به تفاسیر پیش گفته می‌توان مراد از صبغةالله را اشاره به فطرت، ایمان، عبادت، اسلام و بندگی دانست. آنچه بهترین نگارگری خوانده شده است درون انسانی است که خدا را می‌پرستد و در جهان معاصر بازخوانی این آیه راه‌گشا خواهد بود.
میثم قهوه‌چیان
در ذیل آیه مورد بحث، احادیثی از معصومین(ع) وارد شده که مراد از رنگ خدا را اسلام یا میثاقی دانسته‌اند که خداوند در عهد الست (عارم زر) درباره ولایت علی(ع) با مردم گرفته است. (کلینی، کافی، ج 2، ص 14، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365ش.) امام صادق(ع) رنگ خدا را اسلام دانسته است و در روایت دیگری ایشان صبغةالله را ولایت امام علی(ع) دانسته‌اند که خداوند در عالم میثاق از مردم گرفته است.
فطرت انسان رنگ خداست
شهید مطهری در خصوص رنگ خدا معتقد است که مراد از آن رنگی است که خداوند در متن خلقت به انسان زده و از آن به فطرت تعبیر می‌کند. برخی از تفاسیر نیز این مضمون را در خصوص این آیه ذکر کرده‌اند.
شهید مطهری در این خصوص می‌نویسد «در آیه شریفه مراد از "صبغة اللّه" یعنی دین، رنگ خدایی است که خداوند در متن تکوین زده و انسان را به آن زینت داده است. این تعبیر در قرآن اشاره به عمل غسل تعمید که مسیحیان انجام مىدهند دارد و بچه‌های تازه متولد شده و کسانی مىخواهند مسیحى شوند با این غسل، آنان را وارد دین مسیحیت می کنند و به این وسیله رنگ مسیحیت به او مىزنند و این شست‌وشو کردن را یک نوع رنگ مسیحیت زدن مىدانند. قرآن مى‌گوید رنگ، آن رنگى است که خدا در متن خلقت زده است... . ایشان در ادامه می‌گوید" غسل تعمید اثری ندارد و کسى را که چیزى نیست نمی‌توان آنچنانى کرد؟! رنگ زدن آن رنگ زدنى است که دست خلقت در متن آفرینش زده است. آنچه پیغمبر ما مى‌گوید همان اسلام واقعى و همان فطرت واقعى است؛ فطرت واقعى یعنى رنگى که خدا در متن خلقت به روح و روان بشر زده است».
رنگ خدا در تفاسیر قرآن
در تفسیر المیزان صبغه الله یا رنگ خدا به معنای ایمان و عبادت خداوند است، علامه در تفسیر المیزان در این خصوص می‌نویسد: «كلمه (صبغة) از ماده (ص- ب- غ) است، و نوعيت را افاده مىكند، يعنى مىفهماند اين ايمان كه گفتگويش مىكرديم، يك نوع رنگ خدايى است، كه ما بخود گرفتهايم، و اين بهترين رنگ است، نه رنگ يهوديت و نصرانيت، كه در دين خدا تفرقه انداخته، آن را آن طور كه خدا دستور داده بپا نداشته است. (وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ) اين جمله كار حال را مىكند، در عين حال بمنزله بيانى است براى (صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ)، و معنايش اين است كه در حالى كه ما تنها او را عبادت مىكنيم، و چه رنگى بهتر از اين؟ كه رنگش بهتر از رنگ ما باشد».
شیخ طبرسی در مجمع البیان مراد را فطرت خداخواهانه عنوان کرده است و مانند علامه طباطبایی آن را در نسبت با دیگر ادیان عنوان داشته است. ««صبغ» بهمعناى «رنگآميزى» برگرفته شده است؛ و اين، بدان دليل است كه نصارا نوزادان خود را در آبى ويژه شستشو مىدادند و بدان فخر مىفروختند؛ كه قرآن فرمود: نگارگرى و رنگآميزى خدا كه همان ارزانىداشتن فطرت خداخواهانه است، بهتر و برتر است».
حجت‌الاسلام و المسلمین قرائتی در تفسیر نور ذیل «رنگ خدا» نوشته است که رنگ خدا را رنگ وحدت، برادری و تسلیم امر خدا بودن است. در این تفسیر می‌خوانیم «انسان در زندگى خويش بايد رنگى را بپذيرد، امّا در ميان همه رنگها، رنگ خدايى بهتر است. ناگفته پيداست كه تا رنگ، نژاد و قبيله و هوس‌ها را كنار نگذاريم، رنگ وحدت و برادرى و تسليم امر خدا بودن را نخواهيم گرفت.
تفسیر اطیب‌البیان که نوشته سیدعبدالحسین طیب است را ایمان الهی خوانده است، وی در این زمینه می‌نویسد: آن بهترين رنگ‌هاست، چون بسوي توحيد و يگانه پرستی می خواند، به عكس يهوديت و نصرانيت كه بسوی فرقه و گروه خود میخوانند و مدعای‌شان به شرك می‌انجامد.
تفسیر کشاف نوشته زمخشری نیز نوشته است که مراد از از صبغة الله است که خداوند انسان را بر اساس آن پاک می‌کند. با نگاهی به تفاسیر پیش گفته می‌توان مراد از صبغةالله را اشاره به فطرت، ایمان، عبادت، اسلام و بندگی دانست. آنچه بهترین نگارگری خوانده شده است درون انسانی است که خدا را می‌پرستد و در جهان معاصر بازخوانی این آیه راه‌گشا خواهد بود.
میثم قهوه‌چیان
