نقش جریانات مذهبی در ملی شدن صنعت نفت/ عوامل شکست نهضت

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، موسی حقانی، رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، در سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز جمعه امروز تهران، در خصوص نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران اظهار کرد: بررسی این نهضت و مسائلی که در طول ملی شدن صنعت نفت برای ما اتفاق افتاد می‌تواند برای ما بسیار عبرت‌آموز باشد و در مواقعی شاهد تکرار تاریخ هستیم؛ لذا آشنایی با این اتفاقات می‌تواند سطح هشیاری هر ملتی را در تقابل با اتفاقاتی که برایش رخ می‌دهد افزایش دهد؛ به ویژه ملت ایران که نظم حاکم بر منطقه را به چالش کشیده است.
وی ادامه داد: همانگونه که اطلاع دارید امروزه در جریان مذاکرات هسته‌ای، طرفین اصلی ما همان کسانی هستند که در جریان ملی شدن صنعت نفت طرف ما بودند، لذا نوع رفتار طرفین در خصوص ملی شدن صنعت نفت می‌تواند امروز هم برای ما کارساز باشد.
حقانی افزود: در آخرین سخنرانی مقام معظم رهبری در حضور اعضای مجلس خبرگان، به نگران بودن خود از رفتار طرف مقابل و پایبندی آنها به اظهارات اشاره کردند. اکنون و در حین مذاکرات، آنها باز دست از تهدید بر نداشته و از ادامه تحریم صحبت می‌کنند. اگر به سابقه آنها به‌ویژه نهضت ملی شدن صنعت نفت بازگردیم، همین روند را مشاهده می‌کنیم که در نهایت در بزنگاه‌ها از زیر بار تعهدات دو پهلو شانه خالی ‌می‌کنند.
رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر اظهار کرد: یک نمونه از این رفتار را در نهضت ملی شدن صنعت نفت مورد بررسی قرر می‌دهیم تا منشأ نگرانی مقام معظم رهبری را درک کنیم. ایران کشور قدرتمندی در منطقه غرب آسیا بود و این موضوع برای کشورهایی که به دنبال کسب منافع نامشرع بودند خطرآفرین بود به همین دلیل از ابتدای حضور انگلیسی‌ها در زمان فتحعلی شاه شاهد تلاش آنها برای ضربه زدن به ایران بودیم و آنها نمی‌توانستند همسایه‌ای قدرتمند در همسایگی هندوستان را بپذیرند؛ بنابراین تلاش‌های خود از جمله تحریک روس‌ها به حمله به ایران را آغاز کردند و در طی دو جنگ بخش‌هایی از خاک ایران جدا شد.
وی عنوان کرد: بعدها خودشان هم حدود 8 هزار کیلومتر در سیستان و بلوچستان و همچنین منطقه هرات را از ایران جدا کردند و در سال 1281 قرار داد نفتی با دارسی منعقد شد و انگلیسی‌ها شروع به اکتشاف نفت در ایران کردند. بعد از ده سال، نفت در ایران کشف شد. اندک زمانی بعد جنگ جهانی درگرفت و به قول چرچیل نفت ایران به مثابه خونی در رگ‌های امپراطوری بریتانیا قرار گرفت و دوره جدیدی از قدرت‌مداری برای انگلیس آغاز شد و از این به بعد نفت تبدیل به عاملی مهم در سیاست و اقتصاد ایران شد.
رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر اظهار کرد: برطبق قرارداد دارسی، سهمی که انگلیسی‌ها به ایران دادند 16 درصد بود. این سیاست ادامه داشت تا اینکه برای حفظ این غارت با کودتا رضاخان را سر کار آوردند. در اواخر سال 1311 رضاخان بحث افزایش سهم ایران را مطرح کرد و قرار شد قدری سهم ایران افزایش پیدا کند.
وی افزود: در حین مذاکره که قرار بود سهم ایران افزایش پیدا کند، طرف انگلیسی اعلام کرد با افزایش سهم ایران موافقیم به شرط اینکه مدت قرارداد تا 60 سال دیگر ادامه پیدا کند. در خلال جنگ جهانی دوم ایران به صورت ظالمانه اشغال شد و در جریان اشغال با هماهنگی انگلیس و روسیه قرار شد روسیه نفت شمال و انگلیس نفت جنوب را از آن خود کنند.
وی تأکید کرد: رفتار انگلیسی‌ها همواره با مردم ما ظالمانه بوده و بارها برای نابودی ایران تلاش کرده‌اند؛ کما اینکه در جریان مذاکرات در سال‌های جنگ جهانی دوم قصد داشتند ایران را بین خود تقسیم کنند. از همان زمان با رد قرارداد قوام – سادچیکف، تلاش برای استیفای حقوق مردم آغاز شد و در این بین نقش جریان دینی، بویژه آیت‌الله کاشانی بسیار برجسته است و دکتر مصدق اعلامیه آیت‌الله کاشانی را در مجلس خواند که بر ملی شدن صنعت نفت تأکید شده بود.
حقانی افزود: از این به بعد به شکل توفنده‌ای ملی شدن صنعت نفت آغاز شد. به محض اینکه این بحث جدی شد انگلیسی‌ها شروع به تهدید کردند که در مجامع بین‌المللی شکایت می‌کنیم اما در نهایت شاهد تصویب ملی شدن صنعت نفت در 1329 بودیم و تکاپوی انگلیسی برای مقابله آغاز شد. با توجه به اینکه منافع نامشروعشان به خطر افتاده بود ابتدا اساس ملی شدن را انکار کرده و آبادان را محاصره کردند.
رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر اظهار کرد: انگلیسی‌ها در کنار تهدیدهای نظامی، شروع به تحریک عوامل خود در داخل کردند اما وقتی ملت ایران به رهبری روحانیت شیعه در مقابل توطئه‌های بیگانگان ایستادند انگلیسی‌ها رضایت دادند استخراج و فروش نفت ایران به عهده ایرانی‌ها باشد به شرط اینکه مدیریت نفت ایران در دست انگلیسی‌ها باشد.
وی اظهار کرد: بعد از پنج بار مذاکره، همه پیشنهادات آنها ارتباطی با منافع ایرانیان نداشت و به همین دلیل شاهد مقاومت ملت ایران هستیم اما آنها شروع به ناامید کردن ملت ایران از طریق تحریم نفت و تبلیغات در مطبوعات کردند تا از حمایت مردمی بکاهند و در این بین، باز نقش آیت‌الله کاشانی و حمایت جریانات دینی از مصدق قابل ذکر است.
رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ادامه داد: همزمان انگلیسی‌ها تلاش کردند آمریکایی‌ها را به اقدام نظامی در ایران با خود همراه کنند و مدت‌ها در این زمینه بحث درگرفت و به این نتیجه رسیدند با عملیات نظامی موفق نخواهند شد و در نهایت به حقوق ملت ایران اذعان کردند. آمریکایی‌ها در آن مقطع به عنوان میانجی وارد شده و به برخی از جریانات داخلی اعلام کردند با ملی شدن نفت مشکلی نداریم تا به سود خود از این جریانات بهره‌برداری کنند.
وی افزود: آمریکایی‌ها به این نتیجه رسیدند که ابتدا مخالفت نکرده و به طور ضمنی موافقت هم بکنند اما هدفشان گرفتن امتیاز از انگلیس بود و متأسفانه برخی دولتمردان به آمریکا امید بستند و مذاکراتی با آمریکایی‌ها آغاز کردند. آنها ابتدا توسط سفیرشان در ایران از ملی شدن صنعت نفت حمایت کردند اما از اردیبهشت 1330 رفتار دوپهلوی آمریکایی‌ها در مذاکرات شروع شد و نصیحت‌شان به ایرانی‌ها این بود که با انگلیسی‌ها به توافق برسید و به انگلیسی‌ها هم توصیه می‌کردند به ایران حمله نکند و در نهایت تن به مذاکرات دادند.
حقانی تأکید کرد: اما انگلیسی‌ها مانع می‌شدند که این خبر در ایران پخش شود که آمریکایی‌ها با عربستان به توافق 50 – 50 رضایت داده‌اند؛ چراکه به چنین سهمی هم راضی نبودند. اکنون لازم  است که رفتار دولت را هم مورد بررسی قرار دهیم.
وی افزود: دکتر مصدق با همراهی آیت‌الله کاشانی توانست این جریان را پیش ببرد و قرار شد مدیریت دولت را هم در دست بگیرد تا امور به خوبی پیش برود. با روی کار آمدن دکتر مصدق، او متوجه دورویی آمریکایی‌ها شد اما دیر شده بود و دو روز قبل از کودتا با سفیر آمریکا دیدار کرد و به اوگفت شما قصد شکست نهضت را دارید اما رفتاری توأم با خوشبینی به آمریکایی‌ها ادامه داشت.
رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر در پایان اظهار کرد: دکتر مصدق در نهایت سعی کرد تحریم‌ها را دور بزند و در مقابل دشمن کرنش نکرد اما درک واقع‌بینانه از رفتار آمریکایی‌ها قدری دیر صورت گرفت و از طرفی گروه‌های سیاسی داخلی هم دچار جنگ درونی شدند و این مانع شد که ما منافع خود در جریان ملی شدن صنعت نفت را حفظ کنیم و در نهایت در 28 مرداد با یک تلنگر این نهضت شکست خورد.