علم دینی، مطالعه تجربی جهان به مثابه فعل خداوند است

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا مصطفی‌پور، عضوهیئت علمی دانشگاه خوارزمی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) با اشاره به این‌که غیر از سخن خداوند، باید به فعل خداوند هم توجه کرد، خاطرنشان کرد: جهان و نظام‌مندی و قانون‌مندی هستی مخلوق خداوند است و اگر انسانی فعل و خلق خداوند را با ابزار علم تجربی موضوع مطالعه قرار بدهد، از جهتی که خلق خدا را مورد مطالعه قرار می‌دهد، صاحب علم دینی است. خداوند خود در قرآن از پدیده‌های عالم به عنوان کلمات‌الله یاد می‌کند.

وی اظهار کرد: در اسلام به کلمه تکوینی که ناظر به انسان، درخت، دریا، کهکشان‌ها و... است، به عنوان کلمه‌الله توجه داریم. آیت‌الله جوادی‌آملی در یک بعد، مطالعه خلقت را مطالعه کار خدا می‌‌داند که اگر مطالعه با این نگاه همراه باشد، علم دینی است. ایشان در بعد دیگری می‌گویند «فیزیکدان پوزیتیویست که مشغول مطالعه جهان فیزیکی است، معمولا مطالعه خود را از مه‌بانگ شروع می‌کند و نسبت به ما قبل آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کند و آخر جهان را آن می‌داند که در پی پیری خورشید، نظم جهانی از بین می‌رود. او می‌گوید اول جهان از نیست است و به نیست هم ختم می‌شود. اما به اعتقاد اسلامی قبل از این مسئله عدم محض نیست، چرا که هیچ موجودی از عدم محض به وجود نمی‌آید و هیچ موجودی هم معدوم نمی‌شود. موجودات تغییر و تبدیل پیدا می‌کنند، ولی معدوم نمی‌شوند».

وی بیان کرد: در این نگاه، دین مکمل علم می‌شود و آگاهی‌هایی ورای قدرت دید انسان از جهان، به وی می‌دهد. بنابراین یک عالم دینی با مطالعه کتاب تکوین، حقایق موجود در کتاب تدوین را با توجه به حضور خدا در مبدأ و معاد استنباط می‌کند.

تصور عموم از علم دینی

عضوهیئت علمی دانشگاه خوارزمی در خصوص تصور عام از علم دینی گفت: تصور برخی افراد ازعلم دینی، آن علمی است که در ارتباط با کتاب‌های مقدس و مطالعه و مداقه در علوم حول و حوش آن‌ها، باشد. به عنوان مثال تفسیر به دلیل این‌که قرآن را که کتاب مقدس است، تبیین می‌کند، علم دینی است. در واقع می‌گوییم چون قرآن سخن خداست و حقایق موجود در سخن خدا با تفسیر استنباط می‌شود، در نتیجه علم تفسیر، یک علم دینی است. البته باید دانست که این علم باید متخصصانه، مجتهدانه و هم‌چنین روشمند باشد.

وی ادامه داد: بعد از مطرح شدن اصل مسئله علم دینی، عده‌ای برای پاسخ‌گویی به این نیاز، نظرهایی را مطرح کردند. برخی دینی شدن علم را به علمی شدن هدف علم وابسته می‌دانستند و گفتند اگر هدف علمی را متعالی کنیم، علم دینی می‌شود؛ یعنی اگر بگوییم تحصیل علم برای رضای خداوند یا کمک به خلق خدا باشد و هدف الهی و معنوی در نظر باشد، این علم متعالی می‌شود. اما سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که آیا تنها با تغییر هدف، هویت علم دینی می‌شود یا نه؟ که پاسخ منفی است.

علم منهای خدا، لاشه بی روح

وی خاطرنشان کرد: آیت‌الله جوادی‌آملی، علومی را که دیگران به دنبال آن هستند، لاشه علم می‌داند. این لاشه جماد است که روح، حیات و نفسی ندارد. این علمی که بشر منهای خدا به لحاظ مبدأ و معاد مطرح می‌کند، یک لاشه بدون روح است و به لحاظ روشی، وجه پزیتیویستی دارد. پوزیتیویست‌ها برای شناسایی این‌که اساسا گزاره‌ای علمی هست یا نه و اگر گزاره علمی است، معنا‌دار است یا بی‌معناست، فقط معیار تجربه‌پذیری را مدرک می‌دانند.

این استاد دانشگاه با بیان این‌که برخی به غلط  تصور می‌کنند که علم دینی منکر جایگاه تجربه در علم است، اظهار کرد: ما برای این‌که پدیده‌های جهان ماده و طبیعت را مطالعه کنیم، تنها راه تجربه را داریم. چون فقط با تجربه می‌توان جزئیات را دید و روابط حاکم بین پدیده‌ها و قوانین آن را کشف کرد. علم دینی به دنبال این است که دید دیگری به عالم بدهد تا جهان را در قالب یک لاشه نبیند و آن را دارای روح الهی بداند.

وی بیان کرد: گرچه برخی هم مانند پوپر، با طرح نظریه ابطال‌پذیری، قطعا بر تجربه تکیه نمی‌کنند و آن را مثبِت نمی‌دانند، اما غالبا در همین وادی قدم می‌زنند و نگاه لاشه‌ای به علم دارند. اما ما می‌گوییم این دانش روح دارد، چون ما یک موجود را با توجه به گذشته و آینده آن و در ارتباط با خدا، مبدا الهی و معاد در نظر می‌گیریم.

آیات الهی خلاق علم‌اند

وی ادامه داد: آیت‌الله جوادی‌آملی بررسی و تجزیه و تحلیل آیات را خلاق علم می‌داند. ما دانشمندانی داریم که با توجه به همین آیات سراغ علوم مختلف می‌رفتند. امام صادق(ع)، جابر بن حیان را در دامن خود تربیت می‌کرد و حتی یک زیست‌شناس آمریکایی با مشاهده آیات قرآن درباره تطور جنین، مسلمان می‌شود. حال اگر این آیات مربوط به جنین را مطالعه کنیم و ابزاری که مربوط به تجربه است را فراهم و از آن‌ها استفاده کنیم، می‌توانیم جنین‌شناسی دینی داشته باشیم.

مصطفی‌پورگفت: علم دینی دغدغه‌ای است که امروز در دنیا مطرح است که برخی به علم دینی و برخی نیز به علم مقدس تعبیر می‌‌کنند. علت طرح بحث این است که علم به عنوان علم تجربی که امروز به (Science) تعبیر می‌شود، دارای آثار مثبت برای بشر بوده‌است، اما یک سلسله آثار منفی به عنوان پیامد نیز داشته‌است. بنابراین باید علم را از حالت زمینی و انسانی و به تعبیری از حالت پوزیتیویستی و سکولاریستی خارج کنیم.

تمام علوم دینی هستند

وی در پایان گفت: گاهی ما آگاهانه به دنبال دین هستیم و گاهی نیز ناآگاهانه؛ انسان در فضای الهی تنفس می‌کند ولی خودش غافل است. لذا عالمان هم همین‌گونه هستند؛ یعنی در فضای الهی هستند، ولی خود خبر ندارند و غافل هستند. با این نگاه می‌توان به این نتیجه رسید که علم دینی و غیردینی نداریم و تمام علوم الهی و دینی هستند.