پاسخ قرآن به دغدغه‌های والدین برای فرزندآوری + فیلم
مدرس حوزه و دانشگاه گفت: برای پاسخ به دغدغه‌ها، از منابعی، چون سوره مبارکه لقمان می‌توان بهره‌مند شد؛ جایی که دغدغه‌های یک پدر نسبت به تربیت فرزند به تصویر کشیده می‌شود، همچنین در سوره مبارکه مریم، دعای یک مادر برای عاقبت به‌خیری فرزند بازگو شده و از زندگی حضرت صدیقه طاهره(س) نمونه‌هایی از دعا، همدلی، همراهی و مشورت والدین جهت راهبری فرزند ارائه شده است.
فرزند، نه فقط امتداد نسل، بلکه تجلی عشق، ایمان و تعهد انسان به جهان هستی است، از نگاه اسلامی، فرزندآوری نه یک تصمیم صرفاً فردی، بلکه مسئولیتی الهی است که در آن والدین نقش سازندگان آینده را ایفا می‌کنند و هر کودکی که به دنیا می‌آید، حامل پیام‌های الهی و امیدی تازه برای جامعه است، گویی تداوم حکمت خداوند در زمین.
در آموزه‌های دین اسلام، فرزند نعمتی است که هم موجب رشد معنوی والدین می‌شود و هم بنیان‌های اجتماعی را مستحکم می‌کند. روایات اسلامی، فرزند را نه‌تنها مایه آرامش و روشنی چشم، بلکه عاملی برای استمرار ارزش‌های الهی در میان نسل‌ها می‌دانند. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «فرزند صالح، گلی از گل‌های بهشت است.» این نگاه نشان می‌دهد که پرورش فرزند، نه فقط مسئولیت والدین، بلکه فرصتی برای تعالی روح و تقویت پیوند‌های اجتماعی است.
در جهانی که چالش‌های فرهنگی و اجتماعی بیش از پیش برجسته شده‌اند، فرزندآوری و تربیت نسل آینده اهمیت مضاعفی یافته است، فرزندی که در دامن ارزش‌های اسلامی و اخلاقی پرورش یابد، نه‌تنها پاسدار هویت دینی و اجتماعی، بلکه چراغی روشنگر برای آینده امت خواهد بود. از این منظر، داشتن فرزند صرفاً یک انتخاب شخصی نیست، بلکه پیوندی ژرف میان ایمان، خانواده و آینده است که مسئولیت آن بر دوش نسل‌های امروز قرار دارد.
از همین‌رو، خبرنگار ایکنا از قم به سراغ معصومه‌سادات طباطبایی، مدرس حوزه و دانشگاه رفته تا درباره اهمیت جایگاه فرزندآوری از نگاه آموزه‌های دین مبین اسلام بپرسد که متن این گفتوگو را در ادامه باهم می‌خوانیم و می‌بینیم:
ایکنا- در چارچوب مباحث مبانی و اهمیت فرزندآوری و آموزه‌های دینی، دین چه جایگاهی برای فرزندآوری در زندگی مؤمنان قائل است؟
وقتی آموزه‌های دینی را فارغ از نظر روانشناسان، جامعه‌شناسان یا علوم انسانی دیگر درباره جایگاه فرزندآوری و در مرحله دیگر، جایگاه مهم خانواده بررسی می‌کنیم، متوجه می‌شویم که در کلام نورانی قرآن و در روایت‌های معصومین(ع) بار‌ها ضرورت فرزندآوری، اهمیت جایگاه فرزند، حتی تعدد فرزندان و تأکید بر تربیت صحیح آن‌ها به‌عنوان یکی از برکات خانواده نورانی، خانواده تراز و خانواده متعالی مورد تأکید واقع شده است. همچنین، راهکار‌ها و الگو‌های متعددی برای هدایت خانواده در این مسیر ارائه شده‌اند.
از سوی دیگر، در مسائل مرتبط با فرزندآوری و تربیت فرزند، همچون بررسی داستان حضرت نوح و بحث دقیق درباره فرزند ایشان، تلنگر‌هایی برای خانواده‌هایی که در مسیر ناصحیح قدم برمی‌دارند، مطرح شده است. روایات که مؤید کلام قرآن و تفسیرگران آن هستند، در منابع مختلف از پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع)، جایگاه مادر و پدر، اهمیت تعداد فرزندان و حتی بشارت‌های داده شده را به وضوح بیان می‌کنند. به این ترتیب توصیه‌ها و راهبری‌هایی برای تقویت این پیام ارائه شده است.
در روایات پیامبر اکرم(ص)، با تعابیر و نقل‌های متنوع و مستند می‌فرمایند: «ازدواج کنید، فرزند بیاورید؛ تعداد فرزندان خود را زیاد کنید که من در بهشت نسبت به تعداد فرزندان شما مباهات می‌کنم.» این بیان مباهات، که در تعبیر دیگری به نشان دادن ارزش فراوان در بهشت نیز می‌انجامد، گویای اهمیت ویژه فرزندآوری در اسلام است. افزون بر این، آیات خداوند ازدواج را به‌عنوان بنیان اصلی زندگی معرفی کرده و ماحصل ازدواج در نظر او، فرزندان را به‌عنوان یکی از نشانه‌های موهبت الهی به انسان تلقی می‌کند.
مطلب بعدی به بررسی آیات قرآن اختصاص می‌یابد؛ در سوره مبارکه لقمان، راهبری‌هایی حضرت لقمان(ع) با تعبیر «یا بنی» دارد، درباره جایگاه پدر و مادر بیان شده است که به روشنی نشان می‌دهد وظیفه و مسئولیت پدری چقدر خطیر و مهم است و بخشی از قرآن به آن اختصاص یافته است. همچنین، آن ضرورت‌هایی که در سوره مبارکه یوسف، از جمله تعلق خاطری میان حضرت یعقوب(ع) و حضرت یوسف(ع) مطرح شده‌اند، گواه این نکته‌اند که فرزندان می‌توانند مایه مباهات پدر و مادر باشند و در عوض، عملکرد نادرست در بحث فرزندآوری و تربیت نسل نیکو، خسارت جبران‌ناپذیری بر خود خانواده به بار می‌آورد.
در ادامه، یکی از آزمایش‌های مهم در مسیر تعالی انسان، فرزندآوری مطرح می‌شود. «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ؛ و قطعاً شما را به چیزى از قبیل ترس و گرسنگى و کاهشى در اموال و جان‌ها و محصولات مىآزماییم و مژده ده شکیبایان را» (سوره بقره/ آیه ۱۵۵) همان‌گونه که علامه طباطبایی در تفسیر خود می‌فرمایند: «منظور از ثمرات، فرزندان هستند که درواقع ثمره زندگی شما هستند.» این مسئله از جنبه‌های حیاتی است که خداوند در مسیر امتحان پدر و مادر‌ها از آنان جویا خواهد شد؛ از جمله در بحث حقوق متقابل فرزندان نسبت به والدین.
قرآن پس از توصیه به توحید، به نام نیک گذاشتن و احترام به والدین نیز تأکید می‌کند؛ بنابراین والدگری در زمان فرزندآوری جایگاهی دوچندان پیدا می‌کند. این جایگاه والدین، هم‌تراز با باور به توحید، به‌گونه‌ای پررنگ در آموزه‌های دینی مطرح شده است.
ایکنا- چگونه فرزندآوری می‌تواند در تکامل معنوی فرد و جامعه نقش داشته باشد؟
پس از بحث توحید، فرزندآوری به‌عنوان عاملی تعیین‌کننده در تکامل معنوی انسان جلوه می‌کند. خداوند در آیه ۳۶ سوره مبارکه نساء می‌فرماید: «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا؛ و خدا را بپرستید، و چیزی را شریک او قرار ندهید، و به پدر و مادر نیکی کنید»؛ همچنین در آیه ۲۳ سوره مبارکه اسراء آمده است: «فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ؛ به آن‌ها حتى اوف مگو» علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌گوید: «اگر تعبیری کمتر از اوف پیدا می‌شد، خداوند متعال از همان استفاده می‌کرد.»
رفتار صحیح و توجه والدین، حتی در کوچک‌ترین موارد بی‌احترامی، مورد نظر خداوند قرار خواهد گرفته است. پدر و مادر‌ها در فرایند تربیت فرزندان باید با صبوری قدم بردارند و مسیر تربیتی را به‌سوی رستگاری هدایت کنند؛ مسیری که نهایتاً سود و عواید آن به خودشان نیز بازمی‌گردد.
این امر همان حقیقی است که در آموزه‌های دینی ما و همچنین در نظریه‌های روانشناسی به‌عنوان «موج‌آفرینی» شناخته شده است که در آموزه‌های دینی با عنوان «باقیات صالحات» شناخته می‌شود. هر عملی که در عالم انجام می‌دهید، موج اثر خود را به شما بازمی‌گرداند.
از این‌رو، توصیه شده است که پدر و مادر‌ها در مسیر تربیتی به‌درستی عمل کرده و با الگوگیری از معصومین(ع)، راه صحیح را به دنبالش قرار دهند. اولین عاید مثبت این رویکرد، اثری است که بر زندگی روابط و شخصیت خود والدین می‌گذارد؛ در حالی که قرآن کریم فرزندان را به‌عنوان نعمتی گران‌بها برای انسان معنوی معرفی می‌کند. در آیات قرآن، از دیدگاه معصومین(ع)، تعابیر بسیار زیبایی نسبت به فرزندان به‌کار رفته است، تعابیری که حاکی از آن است که فرزندان می‌توانند به‌عنوان ثمره‌های مؤثر حاضر در زندگی ما شناخته شوند.
هر انسان در مسیر زندگی هدفی برای رسیدن به جایگاهی اجتماعی، اقتصادی یا علمی تعیین می‌کند و برای رسیدن به آن هدف تلاش می‌کند. یکی از زیباترین الگو‌هایی که دین مبین اسلام به ما ارائه می‌دهد، الگوی فرزندان است زیرا فرزندان، ثمره زندگی و تجلی عقاید معنوی ما را در هر دو بُعد دنیوی و اخروی به نمایش می‌گذارند، اگر در این مسیر صحیح عمل کنیم، قرآن می‌فرماید که با نیمرخ قرار دادن نماز و بهره‌گیری از صبر، از مهم‌ترین اعمال عبادی، می‌توان جایگاه فرزندان را مستحکم کرد، چراکه صبوری والدین در تمامی آموزه‌های دینی و تربیتی مورد تأکید قرار گرفته است.
ایکنا- والدین چه مسئولیت‌هایی در قبال تربیت فرزندان دارند؟
در رساله حقوق امام سجاد(ع) نکات بسیار ظریف و مهمی درباره حقوق فرزندان نسبت به والدین آورده شده است؛ از جمله این نکته که پدر و مادر، از همان آغاز فرزندآوری، موظف به رعایت مجموعه‌ای از اصول و مسائل هستند تا تربیتی صحیح و راهگشای مسیر توحید را برای فرزندان فراهم کنند. این مباحث، حقوق متقابل فرزندان و والدین را به‌عنوان مسئولیتی متقارن مطرح می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که حق هر یک با مسئولیتی همراه است.
ایکنا- آموزه‌های دینی چگونه به شکل‌گیری شخصیت و اخلاق فرزندان کمک می‌کنند؟
علم روانشناسی بیان می‌کند که هویت و شخصیت هر انسانی از دو مؤلفه وراثت و محیط تشکیل می‌شود؛ این دو عامل به‌طور همزمان در شخصیت انسان مؤثرند. آموزه‌های دینی به زیبایی نشان می‌دهد که در انتخاب همسر دقت شود تا همسر از نسل پاکی برخوردار باشد، همچنین، در حوزه خودشناسی تأکید شده است که باید مراقب، محاسبه‌گر و تهذیب نفس بود تا الگو‌های عملی در زندگی به‌کار گرفته شوند.
به‌عنوان مثال، پیامبر اکرم(ص) پیش از بسته شدن نطفه حضرت زهرا(س) یک دوره چله‌ای را براساس روایات مقرر کردند و از رفتار و توصیه‌های حضرت خدیجه(س) و سایر معصومین(ع) می‌توان الگو‌هایی در زمینه فرزندآوری، مراقبت‌های لازم برای مادر باردار و پدری که منتظر تولد فرزند است دریافت کرد و همین توصیه‌ها همچنین در جهت پاکسازی نفس و حفظ پاکی نطفه دلالت دارند.
تمامی این موارد، از دریافت لقمه حلال گرفته تا نام‌گذاری نیک که تأثیر بسزایی در شکل‌گیری شخصیت دارد، بر این واقعیت تأکید می‌کنند که محیط خانواده باید آرام‌بخش، توحیدمحور و رو به تعالی باشد؛ فضایی که پدر و مادر با دقت برای فرزندان فراهم آورند، آموزه‌های روانشناسی و آموزه‌های دینی نیز بر اهمیت فراهم کردن چنین فضایی تأکید دارند، الگو‌هایی که از حضرات معصومین همچون حضرت صدیقه طاهره(س) و امیرالمؤمنین علی(ع) به‌دست می‌آید، نمایی شفاف از اهمیت همراهی فرزندان در تمامی اتفاقات مؤثر زندگی ارائه می‌دهد؛ چه در واقعه مباهله، چه در واقعه غدیر و حتی در روزه‌داری که فرزندان بدون اجباری همراه پدر و مادر خود بودند.
این همراهی، نشانه‌ای بارز از تربیت صحیح است و ما را به این پیام می‌رساند که اگر پدر و مادر خود عامل یک رفتار درست نباشند، نمی‌توانند آن رفتار را به فرزندان توصیه کنند. افزون بر این، در آموزه‌های دینی بار‌ها تأکید شده است که آنچه خود انجام نمی‌دهید، نمی‌توانید از دیگران توقع داشته باشید و توصیه کنید. «قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا؛ خودتان و کسانتان را از آتشى که سوخت آن مردم و نگهاست حفظ کنید» (سوره تحریم/ آیه ۶) به این معنی که پدر و مادر باید چند گام قبل از ورود به فرزندآوری بر روی خود نیز کار کنند، چراکه هر عملی که ایشان انجام می‌دهند، آیینه‌ای از رفتارشان در زندگی فرزند منعکس خواهد شد.
ایکنا- نقش محبت و شفقت در تربیت فرزندان از منظر دینی چیست؟
می‌بینیم که پیامبر به‌عنوان پدر امت، هنگامی که مأمور به ابلاغ و رسالت شدند، خداوند در همین باره در آیه ۱۵۹ سوره مبارکه آل‌عمران فرموده است: «وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ؛ و اگر تندخو و سخت‌دل بودى قطعاً از پیرامون تو پراکنده مى‌شدند.» همچنین، توصیه‌هایی تکراری به پیامبران دیگر شده است که حتی در مواجهه با دشمنان، از کلام خود محافظت کنند و در استفاده از ابزار‌های بیانی دقت لازم را به‌کار گیرند، این نکته نشان می‌دهد که در برابر فرزندان، ابزار محبت و اثرگذاری عاطفی اهمیت فراوانی دارد؛ و در صورتی که ما به این ابزار‌ها مسلح نباشیم، نمی‌توانیم کلام و رفتارمان را به نحوی ارائه دهیم که در آینده به‌عنوان ابزار محبت‌آمیز و اثربخش در زندگی آنان عمل کند.
دین مبین اسلام دین عدالتی جامع به‌شمار می‌رود؛ عدالت در تمامی امور، حتی در آموزه‌های قرآنی مانند توصیه به رعایت عدالت در انفاق به روشنی بیان شده است؛ در بحث عبادت نیز توصیه شده است که عدالت رعایت و حد وسط مورد نظر قرار گیرد، داستانی روایت می‌شود که پیامبر گرامی اسلام(ص) وارد جمعی در مسجد شدند و درباره یکی از اصحاب سؤال کردند؛ یاران حضرت گفتند که این فرد در مسجد گوشه‌نشین است و شب و روز به عبادت می‌پردازد و با خانواده خویش هم ارتباطی ندارد، پیامبر فرمودند که این فرد از چشم ایشان افتاد. سپس پیامبر(ص) فرمودند: «مؤمن آن است که اعمال و رفتارش بر پایه عدالت بنا شده باشد و نباید مدیریت زمان یا رعایت اصول به‌طور تک‌بعدی مدنظر قرار گیرد.»
همچنین، در فرایند تربیتی موضوع به همین شکل است؛ اگر پدر و مادر صرفاً به شیوه‌های کنترل‌گرانه، با بازجویی، سخت‌گیری یا تنبیه، تلاش در تربیت فرزند داشته باشند، اثر مثبت حاصل نخواهد شد؛ حتی محبت افراطی هم می‌تواند اثر منفی به همراه داشته باشد. بنابراین، ترکیب خوف همراه با محبت و کنترلگری متعادل، در کنار رعایت عدالت، ضرورت دارد.
ایکنا- فرزندآوری چه تأثیری بر روابط اجتماعی و نهاد خانواده دارد؟
نهاد خانواده، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین ارکان اجتماع، هر آنچه در آن رخ می‌دهد تأثیر مستقیمی بر جامعه خواهد داشت، فرزندآوری فراتر از یک تصمیم فردی، تصمیمی اجتماعی محسوب می‌شود، به‌طوری که اگر پدر و مادر به مسئله فرزندان با نگاهی سطحی و پیش‌پاافتاده بنگرند، تنها در چارچوب جامعه کوچک خانوادگی اثرگذار خواهند بود، اما وقتی تأثیر وضعی و معنوی تربیت فرزندان به‌درستی مورد توجه قرار بگیرد، حضور فرزندان می‌تواند فضای همدلی، کنشگری و مسئولیت‌پذیری خانواده را متحول کند، خانواده‌ای که پیش از این صرفاً یک سازمان دو نفره محسوب می‌شد، اکنون با پذیرش مسئولیت‌های والدگری می‌تواند نقش‌های بالاتر و مهم‌تری در جامعه ایفا کند؛ بنابراین اهمیت تقسیم عادلانه وظایف و ایجاد هماهنگی میان مسئولیت‌های مادری، پدری و حتی فرزندانی با سن بالاتر بیش از پیش آشکار می‌شود.
ایکنا- چگونه می‌توان بین وظایف شغلی و مسئولیت‌های والدگری تعادل برقرار کرد؟
یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های والدین در جامعه امروز درباره مسائل اقتصادی است، شاید این نگاه، نگاهی مادی است، بسیاری از خانواده‌های مذهبی نیز دچار این طرز نگاه و نگرانی شده‌اند، مباحث مختلف در این نوع نگاه مؤثر است که از رسانه گرفته که فرزندآوری را یک هزینه مازاد برای خانواده به تصویر می‌کشد تا باور‌های غلطی که به اقتضای شرایط به‌وجود می‌آیند.
در آموزه‌های دینی به صراحت بیان می‌شود که روزی فرزندان نه‌تنها برعهده پدر و مادر است بلکه فراتر از آن، خود خداوند کفالت آن‌ها را برعهده دارد، قرآن با تعبیر «نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ..؛ ما به آنان و شما روزی می‌دهیم»(سوره اسراء/ آیه 31) از آن یاد کرده است. برخی از مفسران ضمن این قسمت از آیه می‌گویند که خداوند به‌واسطه فرزندان، روزی پدر و مادر را نیز عطا می‌کند، به‌واسطه نقش‌های مختلفی که خانواده‌ها دارند، نگرانی‌های متعددی نیز دارند که ساعت‌های مسئولیت‌پذیری آن‌ها در خارج از فضای خانواده افزایش پیدا کرده است، خانواده‌ها در اینجا باید مدیریت کنند و این مدیریت زمانی اتفاق می‌افتد که جایگاه تربیت فرزند را برای خود پررنگ کنیم و حضور فرزندان را حضور همدلانه ببینیم.
از آنجایی که حضور فرزند در خانواده عاملی محرک در تقویت همبستگی میان پدر و مادر و ایجاد یک تیم متحد به حساب می‌آید، نقش‌ها و مسئولیت‌های مختلف در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و معنوی نه تنها بار موجود را افزایش می‌دهند، بلکه تعادل و انسجام خانواده را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهند، در این میان، تقسیم عادلانه وظایف و مدیریت صحیح مسئولیت‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ به‌گونه‌ای که سنگینی یک مسئولیت به تمام اعضا منتقل نشود و هیچ کسی دچار احساس بی‌عدالتی یا خستگی بیش از حد نشود، مهارت همدلی و توان تقسیم وظایف به‌طور منصفانه همانند «مهارت خلق آرامش» در روانشناسی می‌تواند موجب ایجاد فضای مطمئن و دلگرم در خانواده شود، همان‌طور که در رساله حقوق تأکید شده است؛ با پذیرش مسئولیت و رفتار عادلانه، نارضایتی در خانواده به حداقل خواهد رسید.
ایکنا- دین چگونه به نگرانی‌های مربوط به آینده فرزندان، از نظر تحصیل، امنیت، و اشتغال پاسخ می‌دهد؟
برای پاسخ به دغدغه‌ها، از منابعی، چون سوره مبارکه لقمان به‌عنوان الگویی استفاده شده است؛ جایی که دغدغه‌های یک پدر نسبت به تربیت فرزند به تصویر کشیده می‌شود، همچنین در سوره مبارکه مریم، دعای یک مادر برای عاقبت به‌خیری فرزند بازگو شده و از زندگی حضرت صدیقه طاهره(س) نمونه‌هایی از دعا، همدلی، همراهی و مشورت والدین جهت راهبری فرزند ارائه شده است. این الگو‌ها چراغ راه اولین گام توکل به خدا و سپردن مسیر زندگی به او و همچنین مدد گرفتن از حضرات معصومین(ع) را در خود جای داده‌اند، به همین جهت، والدین موظف‌اند به موقع مشورت کنند و با بهره‌گیری از تجربیات یا کمک گرفتن از مشاوران امین، راهکار‌هایی عملی جهت انتخاب دوستان مناسب و روشن ساختن مسیر آینده فرزندان ارائه دهند.
ایکنا- آیا از منظر دینی محدودیت‌هایی برای روش‌های جدید فرزندآوری وجود دارد؟
در شرایطی که خانواده‌ها با مشکلاتی، چون بیماری یا گرفتاری‌های اقتصادی مواجه می‌شوند، توصیه شده است به پزشک یا متخصص مراجعه شود و اگر کمک گرفتن از روشی علمی و شرعی تأیید شده امکان‌پذیر باشد، استفاده از آن ضرورت دارد، گرچه راهکار‌ها گاهی دشوار به نظر می‌رسند، اما آنچه دین اجازه می‌دهد باید به‌عنوان راه‌حلی مجاز و لازم تلقی شود؛ شاید فردای قیامت پاسخی بر توانایی ما در حل این مسئله ارائه شود.
گفتوگو و فیلم از هانیه محمدنژاد
انتهای پیام
