نقش جمعیت در تحقق تمدن نوین اسلامی از منظر رهبری

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر مشکاتی، پژوهشگر دینی در یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده است، نوشت: نظام مفهومی و کارکردی تمدن نوین اسلامی، به‌عنوان آرمان و افق حرکت جمهوری اسلامی ایران در اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، جایگاه ویژه‌ای دارد. ایشان با نگاهی جامع و آینده‌نگر، ابعاد مختلف این تمدن را تبیین نموده و بر نقش اساسی عوامل گوناگون در تحقق آن تأکید کرده‌اند که یکی از مهم‌ترین این عوامل، مسئله جمعیت و ساختار آن است، این یادداشت علمی، با بررسی بیانات معظم‌له، به تبیین نسبت و ابعاد مسئله جمعیت با احیای و تحقق تمدن نوین اسلامی می‌پردازد.

نگاه راهبردی رهبر انقلاب به مسئله جمعیت

رهبر انقلاب، مسئله جمعیت را صرفاً یک موضوع اجتماعی یا اقتصادی نمی‌دانند، بلکه آن را به عنوان یک «نیاز اساسی برای آینده کشور» و یک «عنصر لازم برای حرکت پیشرفت» تلقی می‌کنند، تأکیدات مکرر ایشان بر فرزندآوری و تکثیر نسل، ناشی از همین نگاه راهبردی و بلندمدت است، ایشان در تاریخ 28 بهمن‌ماه 1400 با اشاره به غفلت برخی از این نیاز‌های آینده، می‌فرمایند: «مسئله‌ فرزندآوری و تکثیر نسل که من این همه روی آن تأکید می‌کنم، از این قبیل است، امروز اگر ما به فکر تکثیر نسل نباشیم، مسئله‌ فرزندآوری را امروز اگر چنانچه برایش فکر نکنیم، 15 سال دیگر، 20 سال دیگر، دیر خواهد بود؛ کشوری خواهیم شد که عنصر لازم برای حرکت پیشرفت را، یعنی جوان را، به قدر کافی در اختیار نخواهد داشت، امروز باید به فکر فردا بود.» این بیان صریح، نشان‌دهنده پیوند عمیق مسئله جمعیت با سرنوشت و پیشرفت آینده کشور است.

از منظر رهبر انقلاب، «جمعیت جوان» از محور‌های تمدن نوین اسلامی محسوب می‌شود چراکه در سوم فروردین‌ماه 1393 فرموده‌اند: «حفظِ جمعیت جوان کشور یکی از ابزار‌های قوت است». ایشان، جمعیت جوان را به‌عنوان یک «سرمایه انسانی عظیم» و «نیروی محرکه» برای تحقق اهداف تمدن نوین اسلامی می‌دانند، جوانی جمعیت، زمینه‌ساز پویایی، نوآوری، خلاقیت و تولید فکر در جامعه است، تمدن نوین اسلامی که داعیه پیشرفت در تمامی عرصه‌های مادی و معنوی را دارد، نیازمند این نیروی جوان و پرانرژی است تا بتواند در عرصه‌های علم، فناوری، فرهنگ، اقتصاد و سیاست، پیشتاز باشد، ایشان تصریح می‌کنند: «آن وقت کشوری که در آن جوان کم است، پیشرفتش(هم) کم است. یکی از ابزار‌های قدرت حفظ اکثریت جوان در جامعه است». این سخن، به وضوح ارتباط مستقیم بین ساختار جمعیتی جوان و توانایی کشور در مسیر تمدن‌سازی را نشان می‌دهد.

ابعاد مسئله جمعیت در تحقق تمدن نوین اسلامی

نگاه تمدنی رهبر انقلاب به مسئله جمعیت، ابعاد گوناگونی، چون بعد اقتصادی، بعد علمی و فناوری، بعد فرهنگی و اجتماعی، بعد سیاسی و امنیتی، بعد بین‌المللی را در بر می‌گیرد.

بعد اقتصادی؛ جمعیت جوان و فعال، نیروی کار لازم برای تولید، نوآوری و توسعه اقتصادی را فراهم می‌آورد، تمدن نوین اسلامی برای دستیابی به استقلال اقتصادی و رفاه عمومی، نیازمند این نیروی انسانی کارآمد است، کاهش جمعیت جوان، به‌معنای کاهش توان تولیدی و افزایش بار اقتصادی ناشی از جمعیت سالمند خواهد بود.

بعد علمی و فناوری؛ پیشرفت‌های علمی و فناوری، از ارکان اصلی تمدن نوین اسلامی است، جوانان، به دلیل پویایی ذهنی و استعداد بیشتر برای فراگیری علوم و فنون جدید، نقش محوری در این عرصه دارند، کاهش جمعیت جوان، می‌تواند روند رشد علمی و نوآوری را کند نماید.

بعد فرهنگی و اجتماعی؛ جمعیت جوان، حامل و انتقال‌دهنده ارزش‌ها، فرهنگ و هویت جامعه است، تمدن نوین اسلامی، مبتنی بر ارزش‌های الهی و انسانی است و حفظ و گسترش این ارزش‌ها نیازمند حضور فعال و پرشور جوانان در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی است، کاهش جمعیت جوان، می‌تواند منجر به تضعیف بنیان‌های فرهنگی و هویتی جامعه شود.

بعد سیاسی و امنیتی؛ جمعیت جوان و باانگیزه، پشتوانه قوی برای اقتدار و امنیت ملی است، حضور جوانان در عرصه‌های مختلف سیاسی و دفاعی، ضامن استقلال و حفظ تمامیت ارضی کشور است و کاهش جمعیت جوان، می‌تواند آسیب‌پذیری کشور را در برابر تهدیدات داخلی و خارجی افزایش دهد.

بعد بین‌المللی؛ در عرصه بین‌المللی، جمعیت جوان و پویا، نماد قدرت و پویایی یک ملت است، تمدن نوین اسلامی، داعیه ارائه الگویی متفاوت و جذاب به جهان را دارد و برخورداری از جمعیت جوان، می‌تواند در تحقق این هدف نقش مؤثری ایفا کند لذا از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی، مسئله جمعیت، یک موضوع حیاتی و راهبردی در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی است.

جمعیت جوان، نه‌تنها یک ضرورت برای پیشرفت و توسعه کشور در ابعاد مختلف است، بلکه به‌عنوان موتور محرکه و عنصر اساسی در شکل‌گیری این تمدن نوین ایفای نقش می‌کند، تأکیدات مکرر ایشان بر ضرورت توجه به این مسئله و اتخاذ سیاست‌های جمعیتی مناسب، نشان‌دهنده عمق نگاه تمدنی ایشان به این موضوع است، غفلت از این مسئله مهم و عدم برنامه‌ریزی صحیح برای حفظ و افزایش جمعیت جوان، می‌تواند مانعی جدی در مسیر تحقق آرمان تمدن نوین اسلامی ایجاد نماید و توجه به بیانات رهبر انقلاب و اتخاذ رویکردی جامع و آینده‌نگر در سیاست‌های جمعیتی، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای سربلندی و پیشرفت ایران اسلامی در مسیر تمدن‌سازی است.

دامنه، عمق، نقش و جایگاه عنصر جمعیت در تمدن‌سازی نوین اسلامی

با تأکید بر نگاه تمدنی رهبر انقلاب به مسئله جمعیت، می‌توان دامنه، عمق، نقش و جایگاه «عنصر جمعیت در تمدن‌سازی نوین اسلامی» را این‌گونه تبیین کرد: دامنه تأثیر عنصر جمعیت در تمدن‌سازی نوین اسلامی، بسیار وسیع و فراگیر است و تمامی ابعاد این تمدن را در بر می‌گیرد. این دامنه از بنیادی‌ترین لایه‌های شکل‌گیری تمدن آغاز شده و تا نمود‌های عینی و عملیاتی آن در عرصه‌های مختلف امتداد می‌یابد، به عبارت دیگر، جمعیت نه یک عامل حاشیه‌ای، بلکه بستری اساسی و پیش‌شرط لازم برای تحقق تمدن نوین اسلامی است.

این گستردگی شامل تشکیل بدنه اصلی تمدن، تولید فکر و دانش، حفظ و انتقال ارزش‌ها، شکل‌دهی به ساختار‌های اجتماعی و سیاسی و تعیین‌کننده قدرت و نفوذ در عرصه‌های بین‌المللی می‌شود، جمعیت جوان و بانشاط، یکی از مؤلفه‌های قدرت نرم و سخت یک تمدن محسوب می‌شود و بر میزان نفوذ و تأثیرگذاری آن در جهان مؤثر است.

عمق نقش جمعیت در تمدن‌سازی نوین اسلامی، بسیار بنیادین و استراتژیک است و این عنصر، نه یک ابزار موقت یا تاکتیکی، بلکه یک زیرساخت عمیق و پایدار برای بنای این تمدن به شمار می‌رود، این عمق را ریشه در فطرت و سنت الهی دارد و در تأثیرگزاری بر روحیه و پویایی جامعه و ارتباط با قدرت نرم و جذابیت تمدنی قابل مشاهده است؛ نقش جمعیت در تمدن‌سازی نوین اسلامی، نقشی محوری و چندوجهی است و این نقش را می‌توان در موارد، چون تأمین کننده نیروی انسانی متخصص و متعهد، تولیدکننده ارزش افزوده اقتصادی، حافظ و گسترش‌دهنده فرهنگ و هویت اسلامی، زمینه‌ساز مشارکت فعال در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی و ایجادکننده امنیت و اقتدار ملی خلاصه کرد.

جایگاه عنصر جمعیت در تمدن‌سازی نوین اسلامی نیز، جایگاهی کانونی و بی‌بدیل است و این عنصر نه یک متغیر تبعی، بلکه یک متغیر اصلی و تعیین‌کننده در تحقق این آرمان تمدنی است، رهبر انقلاب با تأکیدات مکرر بر این مسئله، نشان می‌دهند که بدون توجه جدی به پویایی و بالندگی جمعیت، به‌ویژه جمعیت جوان، نمی‌توان انتظار تحقق تمدن نوین اسلامی را داشت و این جایگاه کانونی، ضرورت برنامه‌ریزی دقیق، سیاست‌گذاری هوشمندانه و اقدامات عملی مؤثر در حوزه جمعیت را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

بنابراین، از منظر رهبر معظم انقلاب، جمعیت جوان، پویا و برخوردار از ایمان و دانش، قلب تپنده تمدن نوین اسلامی است و هرگونه غفلت از این عنصر حیاتی، می‌تواند ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به روند تمدن‌سازی وارد کند، از همین رو، توجه به مسئله جمعیت، نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت راهبردی و تمدنی است.

جوانی جمعیت و زمینه‌سازی جهان تمدن مهدوی

با توجه به تأکیدات مکرر رهبر معظم انقلاب، بدون حل معضل جمعیت در ایران، احیا و ساخت تمدن نوین اسلامی که زمینه‌ساز ظهور آفتاب عالم‌تاب باشد، اگر نگوییم غیرممکن، به طور قطع بسیار سخت و دشوار خواهد بود؛ رهبر انقلاب، جوانی جمعیت را یکی از ارکان اصلی و حیاتی تمدن نوین اسلامی دانسته و کاهش جمعیت جوان و پویا، به‌معنای تهدید رکن اساسی تمدن‌سازی می‌دانند چراکه موجب فقدان نیروی انسانی لازم برای پیشبرد اهداف تمدنی در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی خواهد بود.

تمدن نوین اسلامی نیازمند تولید علم، نوآوری و اندیشه‌های بدیع است و کاهش این جمعیت، به‌طور مستقیم بر توانایی کشور در تولید فکر و علم و فناوری و در نتیجه، پیشرفت تمدنی تأثیر منفی خواهد گذاشت، جمعیت جوان، حامل و انتقال‌دهنده فرهنگ، ارزش‌ها و هویت اسلامی به نسل‌های آینده است و کاهش این نسل، می‌تواند منجر به گسست نسلی و تضعیف بنیان‌های فرهنگی تمدن نوین اسلامی شود، پیری جمعیت، می‌تواند منجر به کاهش رشد اقتصادی و بروز مشکلات اجتماعی شود؛ یک اقتصاد ضعیف و جامعه‌ای با چالش‌های اجتماعی، بستر مناسبی برای تمدن‌سازی نخواهد بود و جمعیت جوان و پویا، یکی از مؤلفه‌های قدرت نرم و سخت یک تمدن در عرصه بین‌المللی است و کاهش جمعیت می‌تواند جایگاه و نفوذ ایران در جهان را تضعیف کرده و تحقق اهداف تمدن نوین اسلامی در سطح جهانی را دشوار سازد.

اگر هدف نهایی از تمدن نوین اسلامی، زمینه‌سازی برای ظهور حضرت ولیعصر(عج) در نظر بگیریم، داشتن یک جامعه جوان، مؤمن، پرانرژی و آماده برای تحولات بزرگ، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و پیری و ضعف جمعیت، آمادگی برای حرکت عمومی و فراگیر مهدوی را با چالش مواجه می‌کند.

بنابراین، از منظر رهبر انقلاب، حل معضل جمعیت در ایران، نه یک مسئله جانبی، بلکه یک پیش‌شرط اساسی و ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای احیا و ساخت تمدن نوین اسلامی است و بدون پرداختن جدی و مؤثر به این چالش و تغییر روند کنونی کاهش جمعیت، تحقق این آرمان بلند با موانع بسیار جدی و دشواری‌های فراوان رو‌به‌رو خواهد شد، می‌توان گفت که حل مسئله جمعیت، یکی از کلیدی‌ترین گام‌ها در مسیر تمدن‌سازی نوین اسلامی و زمینه‌سازی ظهور جهان‌تمدن مهدوی است.