چالش‌های امروزی آموزش قرآن

حیدر کسمایی، پیشکسوت و معلم قرآن در گفت‌وگو با ایکنا از قم، در پاسخ به اینکه مهمترین ویژگی‌های معلم قرآن چیست، بیان کرد: پیش از بررسی ویژگی‌های یک معلم قرآن باید شاخص‌هایی که یک معلم یا استاد داشته باشد را مورد بررسی قرار دهیم؛ شاخص خردمندی اولین شاخص و به معنای عاقل بودن یک معلم است، منظور از شاخص اخلاقی تنها تبسم یا رفتار ظاهری نیست بلکه به‌معنای یک علم در حوزه علم امامیه است.

وی شاخص علمی را یکی از اولویت‌های اصلی در وجود یک معلم دانست و اظهار کرد: معلم باید دارای دانش عمیق در زمینه تخصصی خود باشد و معلم نه‌تنها باید از نظر روحی و روانی متوازن باشد، بلکه از نظر جسمی هم باید توانایی انجام وظایف را داشته باشد که این ویژگی مربوط به شاخص روحی، روانی و جسمی است، وجود این پنج شاخص برای یک معلم بسیار اهمیت دارد. 

علم زنده است

کسمایی در پاسخ به اینکه مهمترین ویژگی‌های اخلاقی و علمی یک معلم قرآن چیست، افزود: علم زنده است یعنی هر روز پیشرفت می‌کند و یک معلم باید حداقل علم لازم را داشته باشد که این مسئله در تمامی رشته‌ها صدق می‌کند، هرچه گستره علمی معلم قرآن در آموزش بیشتر باشد، تسلط وی بر مطالب بیشتر است.

وی ادامه داد: هرچه شاخص علمی یک معلم قوی‌تر باشد، دانش وی از نظر علمی بالاتر است، اما آیا کافی است که یک معلم حفظ قرآن فقط یک حافظ باشد، شاید برای بعضی از دوره‌ها و سطوح دانش، بله؛ اما معلم قرآن کسی است که علاوه‌ بر حفظ، در تجويد، قرائت و تفسير هم مهارت داشته باشد؛ هر چقدر معلم سطح بالاتری داشته باشد، باید دامنه معلوماتش بیشتر باشد حتی در مورد معلم ریاضیات هم این امر صادق است.

کسمایی در پاسخ به اینکه غیر از دانش تخصصی، چه ضرورتی دارد که معلم بر مسائل روانشناسی و تربیتی مسلط باشد، بیان کرد: این شاخص به اسم شاخص اصلی شغل معلمی نیز شناخته می‌شود؛ منظور این است که معلم باید فردی خردمند، عاقل و فهیم باشد، نه لزوماً یک دانشمند بلکه منظور فردی است که دارای حداقل خِرَد باشد. علاوه‌بر این، معلم باید اخلاقیات اسلامی را درک کند و در عمل نشان دهد، برای معلمان رشته‌های مختلف مثل ورزش، شاخص‌های اخلاقی متفاوت است، به‌طور نمونه، یک مربی ورزش باید نگاه عاطفی و محبت‌آمیز نسبت به دانش‌آموزان داشته باشد.

وی با اشاره به اینکه محبت، به انتقال علم معلم به دانش‌آموزان ضریب می‌دهد، تصریح کرد: معلم نه تنها باید در علم تخصصی خود قوی باشد، بلکه باید به دانشی از علوم وابسته مثل روانشناسی و علوم اجتماعی نیز آگاهی داشته باشد تا با دانش‌آموزان روابط مؤثری داشته باشد و رفتارهای متفاوت را درک کند؛ همچنین به مدیریت کلاس و انتقال صحیح و مؤثر دانش کمک کند.

هنر تدریس؛ ترکیب علم و ذات

کسمایی در پاسخ به اینکه چگونه یک معلم می‌تواند برای شاگردانش الهام‌بخش باشد، گفت: این یکی از سؤال‌هایی است که در دوره‌های تربیت معلم به آن فکر کرده‌ام، درواقع این مسئله به نوعی یک فرمول دارد. علم و مهارت دو چیز متفاوت هستند، علم دانشی نظری است که در کتاب‌ها موجود است، اما هنر در این است که آن دانش را به‌خوبی منتقل کنیم به نظر من، هنر تدریس ترکیبی از دانش و ذات فرد است.

وی بیان کرد: بعضی افراد با وجود داشتن دانش زیاد، نمی‌توانند تأثیرگذار باشند، در حالی که بعضی دیگر با همان دانش، اما با هنر و روش مناسب، بسیار تأثیرگذار هستند. یکی از مؤثرترین فرمول‌ها برای تأثیرگذاری، محبت است، زمانی که یک معلم با محبت تدریس کند، دانش‌آموزان بهتر یاد می‌گیرند و این اصل در علوم تربیتی هم برجسته شده است حتی طبق تحقیقات انجام شده اگر معلم هنرمند باشد، می‌تواند ۷۰ تا ۸۰ درصد از دانش خود را منتقل کند، اما بدون هنر و محبت، این عدد به ۴۰ یا ۵۰ درصد می‌رسد.

کسمایی افزود: معلم نه تنها باید شاخص‌های علمی و روحی داشته باشد، بلکه باید دارای یک شخصیت الهام‌بخش هم باشد؛ هر چقدر یک معلم مهربان‌تر و شخصیت قوی‌تری داشته باشد، تأثیر بیشتری خواهد گذاشت، بنابراین در حوزه یکی از شاخص‌های مهم در تدریس برقراری رابطه علمی و عاطفی معلم با دانش‌آموزان است، زمانی که شخصیت معلم زیبا و دلنشین باشد، تبدیل به الگویی می‌شود که در ذهن دانش‌آموز باقی می‌ماند. 

وی دو بعد مختلف نتیجه تدریس را علم و تربیت معرفی و بیان کرد: تربیت، نقش برجسته‌تری نسبت به علم دارد؛ روش‌های نوین تدریس که امروزه در دانشگاه‌های معتبر انجام می‌شود در اسلام و قرآن نیز بیان شده، روایاتی از رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) در مورد نحوه تربیت و تدریس، نقل شده که مطابق با آخرین دستاوردهای علمی است، همچنین روش‌های تدریس اجباری، با کتک و ضرب و شتم جزو روش‌هایی هستند که اسلام از آن‌ها انتقاد کرده است.  

تعلیم و تربیت، راه رسیدن به سعادت انسانی

کسمایی با بیان اینکه تعلیم و تربیت در الگوی اسلامی اهمیت بالایی دارد، گفت: در روایات، قرآن و در تفسیرهایی که درباره تعلیم به کودکان آمده، شخصیت و رفتار انسان به‌عنوان محور اصلی تربیت مطرح شده حتی بیشتر از آنچه که در غرب به آن توجه شده، اگر تربیت و تهذیب وجود نداشته باشد، انسان به سمت مدیریت‌های غلط حرکت می‌کند، به‌طور مثال دوران بردگی در آفریقا نمونه‌ای از فقدان تعلیم و تربیت بود.

وی با اشاره به اثر تعلیم و تربیت مؤثر افزود: تعلیم و تربیت مؤثر منجر به پرورش افرادی برجسته می‌شود، مانند حضرت امام(ره) که تأثیر گرفته از اساتید حوزوی و خود حوزه بودند. شیوه تدریس، بیان محتوای علمی اضافه بر درس همراه با اخلاق و مسائل معنوی از ویژگی‌های یک معلم تأثیرگذار است که می‌تواند منجر به پرورش مقام معظم رهبری، علامه جعفری و دیگر بزرگان شود.   

کسمایی ادامه داد: شیوه تدریس همراه با تربیت، از جمله مواردی است که قرآن، اهل بیت(ع)، امام(ره) و رهبری به آن اشاره کرده‌اند باید توجه داشت در کنار تعلیم، تزکیه وجود دارد و همراه با تعلیم، باید تربیت هم باشد.  

موقعیت فضای مجازی در آموزش قرآن

وی در پاسخ به اینکه چالش‌های تعلیم قرآن چگونه با تأثیرگذاری معلم در جامعه مرتبط است، افزود: آموزش قرآن در دنیای امروز با چالش‌های زیادی روبرو است که اولین چالش، فضای مجازی است، این فضا، دست‌های زیادی را جذب کرده است که شامل صاحبان قدرت، رسانه‌ها، سرمایه‌داران است و درواقع، این فضای مجازی به نوعی، یک استعمار نوین بر افکار مردم است.

کسمایی گفت: این وضعیت بر آموزش قرآن نیز تأثیر گذاشته است، کتاب‌های زیادی در سال‌های اخیر درباره قرآن نوشته شده البته شبهه‌های بسیاری هم برای مفاهیم قرآنی ایجاد شده است و امروزه با خود قرآن مبارزه می‌کنیم، کتابی که باید راهگشا و منبع سعادت باشد حال شبهه‌ها و تحریف‌هایی در آن ایجاد شده است.

وی ادامه داد: اولین اقدام ایجاد رغبت و انگیزه برای خواندن قرآن در جوانان و نوجوانان است که با استفاده از روش‌ها و ابزارهای نوین میسر است، اقدام دیگر تبیین جایگاه قرآن میان مردم است، قرآن دستور سعادت دنیا و آخرت است اگر انسان به دستورات عمل کند، در زندگی دنیا و آخرت سعادتمند خواهد شد.  

روش آموزش باید ساده و مرتبط با زندگی واقعی باشد

کسمایی با بیان اینکه در آموزش قرآن چالش‌هایی وجود دارد، بیان کرد: دو روش آموزش قرآن که شامل آموزش حرفه‌ای و آموزش خانوادگی و عامیانه است، وجود دارد که مثال روش اول جلسات آموزشی قرآنی در حوزه‌ها و مراکز علمی است و مثال روش دوم خواندن قرآن در خانه و محافل عام است، اما چالش اساسی گمراه کردن مفاهیم قرآنی توسط شیطان در این جلسات است.

وی تصریح کرد: یکی از چالش‌های پیش رو، استفاده از روش‌های غلط و غیراستاندارد در آموزش قرآن است، روش‌های فعلی گاهی غیرمعقول و پیچیده هستند؛ درواقع روش آموزشی باید به‌گونه‌ای باشد که معلم بتواند از حافظه کمک بگیرد، اما نه اینکه فقط حفظ باشد، بلکه بتواند سوره‌های کوچک و آیات مشابه را به‌خوبی آموزش دهد.

کسمایی فرایند آموزش قرآن را فرایندی حرفه‌ای و تربیتی دانست و یادآور شد: یکی از حلقه‌های گمشده در آموزش قرآن همراهی دو بعد آموزشی و تربیتی است به این معنا که معلم نه تنها باید مسلط به قرآن باشد بلکه باید شخصیتی باشد که در دل دانش‌آموزان جای بگیرد. تأثیر بزرگی که برخی قاریان با قرائت خود در مردم داشتند، مشخص می‌شود که فن و ظاهر قرائت باید به‌خوبی آموزش داده شود.

وی افزود: اگر بخواهم یک آیه یا حدیث درباره تعلیم قرآن انتخاب کنم، حدیثی از پیامبر اسلام(ص) که بسیار زیباست را انتخاب می‌کنم، «العلماء ورثة الأنبياء؛ دانشمندان وارثان پیامبران هستند»؛ این حدیث نشان می‌دهد که معلم قرآن مثل یک وارث، نور و برکت را منتقل می‌کند. وقتی معلم قرآن از خانه‌اش بیرون می‌آید، حتی ملائکه، او را در راه تعلیم یاری می‌دهند. این یکی از زیباترین تصاویر اسلامی از معلم است و معلم قرآن، کسی است که خیر و علم را به مردم هدیه می‌دهد.

گفت‌وگو از محدثه نعیمی‌فرد

تنظیم از حانیه‌سادات حسینی‌کیا